مقایسة تواضع اخلاقی ازنظر حکمای مشاء با اخلاق اسلامی

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه فلسفة اخلاق مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ایران.

چکیده

معناشناسی اخلاق یکی از مباحث فلسفۀ اخلاق است که به تحلیل معناییِ مفاهیمی همچون تواضع می‌پردازد. مشائیان با قاعدة زرین ارسطو به‌روش حدّ وسط به فضیلت می‌رسند؛ تواضع ازنظر مشائیان مفهومی بین افراط و تفریط در فروتنی، یعنی تذلّل و تکبر است که گروهی از آن‌ها تواضع را فردی و گروهی آن را براساس موقعیت اجتماعی توصیف‌کرده‌اند که هر کدام از دو گروه، سه دسته توصیف را دربردارند. دسته‌ای تواضع را صفتی درونی و دسته‌ای دیگر تنها رفتاری بیرونی می‌دانند و دسته‌ای دیگر به تلفیقی از هر دو قائل‌اند؛ با ‌توجه ‌به این دیدگاه اعتدالیْ تذلّل و تکبر همیشه از رذایل اخلاقی‌اند؛ اما از منظر اخلاق اسلامی تذلّل درمقابل برخی، همچون خداوند و تکبر درمقابل برخی، همچون متکبران و دشمنانِ حربی پسندیده است؛ ازاین‌رو تواضع باید به‌گونه‌ای توصیف‌شود که جامع افراد باشد؛ بهترین توصیفی که برای تواضع به‌ذهن‌می‌رسد، فروتنی درمقابل فراتری مطلق است که مصداق حقیقی‌اش فروتنی درمقابل خداست که فراتری را به‌نحو مطلق دارد؛ فراتر بودن وی به دلیل هستی‌بخش بودنش حقیقی و تامّ است و دیگر مصادیق تواضع به‌تبع تواضع درمقابل خداوندی است که آن فراتری را ایجادکرده‌است؛ ازاین‌رو این مصادیقْ بالاترین درجه کمال را نتیجه‌می‌دهند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Comparing Moral Humility in Peripatetic Philosophy and Islamic Ethics

نویسنده [English]

  • Hosein Ahmadi
. Associate Professor, Philosophy of Morality Department, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran
چکیده [English]

The semantics of ethics, as a branch of moral philosophy, examines the meaning of concepts such as humility. Peripatetic philosophers, following Aristotle’s doctrine of the mean, regard virtue as a balance between extremes. From their perspective, humility lies between the two vices of excess and deficiency in modesty—namely, humiliation and arrogance. Some Peripatetics interpret humility as an individual trait, while others explain it in relation to social status. Each approach is further divided into three views: humility as an inner disposition, as an external behavior, or as a combination of both. Within this framework, both humiliation and arrogance are considered moral vices. In contrast, Islamic ethics allows for certain exceptions: humiliation before God and arrogance toward the arrogant or hostile enemies are considered praiseworthy. Accordingly, humility must be defined in a way that encompasses these dimensions. The most comprehensive definition of humility is modesty before the Absolute Superior, whose true instance is humility before God. God’s superiority is complete and real by virtue of His role as the giver of existence. Other forms of humility derive their value from, and achieve their highest perfection through, this fundamental humility before God.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Peripatetic philosophy
  • moral philosophy
  • humility
  • arrogance
  • humiliation
قرآن کریم
امام علی(ع) (1414ق). نهج البلاغة  (صبحی صالح، به‌تحقیق). قم: هجرت.
آگوستین قدیس (1391). شهر خدا (حسین توفیقی، به‌ترجمه). قم: دانشگاه ادیان و مذاهب. 
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1989م). «رسالة فی علم الاخلاق» در: تسع رسائل فی الحکمة و الطبیعایات. قاهره: دار العرب.
ابن‌منظور (1998م). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
ابن‌مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (1377). الحکمة الخالدة (جاویدان خرد). تهران: دانشگاه تهران.
احمدی، حسین (1402). تفسیری دربارة تمایز حد نصاب اخلاقی و تربیت اخلاقی از منظر آیت‌الله مصباح یزدی. جستارهایی در فلسفه و کلام. 56(۱۱۲)، 123-107.
احمدی، حسین (1398). روش معناشناسی اخلاق از منظر آیت‌الله مصباح یزدی. نشریهٔ عیار پژوهش در علوم انسانی. ۱۰(۱۹)، 16-5.
ارسطو (1378). اخلاق نیکوماخوس (محمدحسن لطفی، به‌ترجمه). تهران: طرح نو.
ارموی، سراج الدین محمود بن ابی بکر (1351). لطائف الحکمة. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
افلاطون (1380). دورهٔ کامل آثار افلاطون (محمدحسن لطفی، به‌ترجمه). تهران: خوارزمی.
امام خمینی، روح‌الله (بی‌تا). کشف الاسرار. بی‌جا: بی‌نا.
امام خمینی، روح‌الله (1388). شرح حدیث جنود عقل و جهل. تهران: مؤسسة تنظیم و نشر.
ایرانی طرفی، عبدالمحمد (1384). فرهنگ ابجدی لغات قرآن کریم. قم: ائمه.
تکریتی، ناجی (1402ق). الفلسفة اخلاقیة الافلاطونیة. بیروت: دار الاندلس.
جوادی آملی، عبدالله (1383). تفسیر موضوعی قرآن مجید. قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1381). ادب فنای مقربان: شرح زیارت جامعهٔ کبیره. قم: اسراء.
حاجی‌اکبری، فاطمه، و حیدری، حسین (1403). گستره و مبانی فروتنی در عهد جدید. نشریهٔ پژوهشهای اخلاقی. 3(55)، 84-65.
دشتکی، غیاث الدین منصور بن محمد (1386). اخلاق منصوری. تهران: امیر کبیر.
دوانی، محمد بن اسعد (1391). اخلاق جلالی. تهران: اطلاعات.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1428ق). الذریعة الی مکارم الشریعة. قاهره: دار السلام.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). مفردات الفاظ القرآن. دمشق ـ بیروت: دار القلم ـ دار الشامیة.
سبزواری، محمدباقر (1381). روضة الأنوار عباسی. قم: بوستان.
شیرازی، قطب الدین محمود بن مسعود (1369). درة التاج: بخش حکمت عملی و سیر و سلوک. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
صادقی، مسعود (1399). تحلیل سه تلقی و تعریف از تواضع؛ روی‌کردهای ارسطو، آگوستین و جولیا درایور. نشریهٔ اخلاق‌پژوهی. 3(8)، 89-110.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (بی‎تا). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
طبرسی، احمد بن علی (1381ش). الاحتجاج علی اهل اللجاج (بهراد جعفری،‌ به‌ترجمه). تهران: اسلامیة.
طوسی، نصیرالدین (1387ش). اخلاق ناصری. تهران: خوارزمی.
علم الهدی، علی بن حسین (1405ق). رسائل الشریف المرتضی. قم: دار القرآن الکریم.
کشفی، جعفر بن ابی اسحاق (1381). تحفة الملوک: گفتارهایى دربارهٔ حکمت سیاسی. قم: بوستان کتاب.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). اصول کافی. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
لاهیجی، ملاعبدالرزاق بن علی (1372). گوهر مراد. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1386). زینهار از تکبر! شرح بزرگترین خطبهٔ نهج‌ البلاغه در نکوهش متکبران و فخرفروشان. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1388). اخلاق در قرآن. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1378). آموزش فلسفه. تهران: امیر کبیر.
مصباح یزدی، محمدتقی (1380). به‌سوی خودسازی. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1389). حقوق و سیاست در قرآن. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1386 ب). فلسفهٔ اخلاق. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1391). مشکات: ره‌ توشه. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مکارم شیرازی، ناصر (1384). اخلاق در قرآن. قم: مدرسة الامام علی بن ابی طالب.
منتسکیو (1392). روح القوانین به‌انضمام درآمدی بر روح القوانین. تهران: امیر کبیر.
نراقی، ملااحمد بن مهدی (1385). معراج السعادة. قم: هجرت.
وارنوک، جیمز (1385). فلسفهٔ اخلاق در قرن حاضر. تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب.
ورام، ابن ابی فراس (1410ق). تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعة ورام). قم: مکتبة فقهیة.
همدانی، میرسید علی بن شهاب الدین (1358). ذخیرة الملوک. تبریز: مؤسسة تاریخ و فرهنگ ایران.