بررسی تطبیقی اندیشۀ فارابی و ابن‌سینا دربارۀ نقش اجتماع در سعادت انسان

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران

2 دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران

10.30497/ap.2025.248835.1753

چکیده

چکیده


سعادت به‌عنوان غایت نهایی حیات انسانی از بنیادی‌ترین مسائل فلسفه اسلامی است. فیلسوفان مشاء با الهام از میراث یونانی و تکیه بر مبانی معرفتی و دینی اسلام، کوشیده‌اند تا نسبت فرد، اجتماع و سعادت را عقلانی و نظام‌مند تبیین‌کنند. در این میانْ فارابی و ابن‌سینا به‌عنوان دو چهرة شاخص این مکتبْ هریک در قالبی متمایز به بررسی پیوند اجتماع و سعادت پرداخته‌اند. فارابی اجتماع را شرطی ضروری برای نیل به سعادت می‌داند. وی در آثار سیاسی و فلسفی خود، به‌ویژه در آراء اهل مدینهٔ فاضله، سعادت را غایت نهایی زندگی انسانی دانسته و اجتماع را شرط لازم برای تحقق آن معرفی‌کرده‌است؛ درحالی‌که ابن‌سینا اجتماع را بیشتر وسیله‌ای برای معیشت و رفع نیازهای زندگی تلقی‌می‌کند. از یک‌ سو فارابی با نگاه آرمان‌گرایانه و طرح مدینة فاضله، اجتماع را زیربنای تحقق سعادت می‌داند و ازسویِ دیگر، ابن‌سینا با تأکید بر معیشت و عقل نظریْ سعادت را بیش از اینکه بر بنیاد ساختار اجتماعی بداند، در پرورش عقل و معرفت فردی جست‌وجومی‌کند. به‌علاوه دو فیلسوف در روش تحصیل سعادت، سازوکار تحقق فضایل و نیز میزان تأکید بر ابعاد عقلانی، اخلاقی و شرعی جامعه تفاوت‌های معناداری دارند. این مطالعه ضمن بازنمایی تفاوت‌های اساسی در اندیشة این دو متفکر، افقی تازه برای فهم نسبت سعادت فردی و ساختار اجتماعی در فلسفة اسلامی می‌گشاید.

واژگان کلیدی: سعادت، اجتماع، فارابی، ابن‌سینا، مدینه فاضله

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of al-Fārābī’s and Ibn Sīnā’s Thought on the Role of Society in Human Happiness

نویسندگان [English]

  • mousa abdollahinasab 1
  • Seyyed ahmad hossinee 2
1 Azarbaijan Shahid Madani University
2 Azarbaijan Shahid Madani University
چکیده [English]

Abstract

Happiness, as the ultimate goal of human life, constitutes one of the most fundamental questions in Islamic philosophy. The Peripatetic philosophers, inspired by the Greek intellectual heritage and grounded in Islamic epistemological and religious principles, endeavored to provide a rational and systematic account of the relationship between the individual, society, and happiness. Within this framework, al-Fārābī and Ibn Sīnā, as two eminent representatives of the school, each approached the nexus of society and happiness in distinct ways. Al-Fārābī considered society an indispensable condition for attaining happiness. In his political and philosophical writings—most notably Opinions of the People of the Virtuous City—he regarded happiness as the ultimate telos of human life and introduced society as the necessary foundation for its realization. By contrast, Ibn Sīnā largely conceived of society as a means to livelihood and the satisfaction of human needs. On the one hand, al-Fārābī, through his idealistic vision and formulation of the virtuous city, viewed society as the cornerstone of human happiness; on the other hand, Ibn Sīnā, with his emphasis on livelihood and theoretical intellect, sought happiness less in social structures and more in the cultivation of reason and individual knowledge. Moreover, the two philosophers exhibit significant divergences in their accounts of the methods of attaining happiness, the mechanisms for realizing virtues, and the degree of emphasis placed on the rational, ethical, and religious dimensions of society. This study, by elucidating these fundamental differences, offers a new horizon for understanding the relationship between individual happiness and social structure in Islamic philosophy.

Keywords: Happiness; Society; al-Fārābī; Ibn Sīnā; Virtuous City

کلیدواژه‌ها [English]

  • Happiness
  • Society
  • al-Fārābī
  • Ibn Sīnā
  • Virtuous City
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1363). المبدأ و المعاد (عبدالله نورانی. به‌تصحیح). تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک‌گیل.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1375). الاشارات و التنبیهات. قم: دار البلاغة.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1381). الإشارات و التنبیهات (مجتبی زارعی، به‌تحقیق). قم: بوستان کتاب.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1376). الإالهیات من کتاب الشفاء (علامه حسن‌زادة آملی، به‌تحقیق). قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1400). رسالة فی السعادة  (رسائل ابن‌سینا). قم: بیدار.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1360). رسائل ابن‌سینا (رسالة أقسام نفوس) (ضیاء‌الدین دری، به‌ترجمه). تهران: مرکزی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1383). رسالهٔ نفس (موسی عمید، به‌حواشی و تصحیح). همدان: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (بی‌تا). رسائل ابن‌سینا (عیون الحکمة (ابن‌سینا)). قم: بیدار.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (2005م). مبحث عن القوی النفسانیة، أو الکتاب فی النفس علی سنه الإختصار. (ادواردون دایک، به‌تصحیح). بیروت: دار و مکتبة بیبلیون.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1379). النجاة (محمدتقی دانش‌پژوه، به‌تصحیح) تهران: دانشگاه تهران.
تورانی، اعلی؛ عمرانیان، سیده نرجس؛ و مرتضوی، ام‌البنین (1391). رابطۀ سعادت و سیاست از دیدگاه فارابی. نشریهٔ آموزه‌های فلسفهٔ اسلامی، ۷ (10)، 120-107.
دی‌بور، تجتیز جی. (بی‌تا). تاریخ الفلسفة فی الإسلام (محمد عبدالهادی بوریده، به‌ترجمه). بیروت: دار النهضة العربیة.
ذبیحی، محمد (1402). حکمت عملی از نگاه فیلسوفان مسلمان فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا. تهران: سمت.
زارعی، طیبه، و رحیمیان، سعید (1392). بررسی مدینة عادله ازمنظرِ ابن‌سینا با تطبیق بر آرای فارابی. دوفصلنامهٔ علمی ـ پژوهشی حکمت سینوی، 17(50)، 78-58.
شفیعی قهفرخی، امید (1390). سیاست در سپهر سعادت ـ سیاست در اندیشۀ سیاسی مسلمانان. سورۀ اندیشه، شمارة 52 و 53، 188-184.
عروتی موفق، اکبر (1392). سعادت در حکمت مشاء (مطالعهٔ موردی افلاطون، ارسطو، فارابی و سهروردی) (پایان‌نامة دکتری). قابل‌بازیابی از گنج، پایگاه اطلاعات علمی ایران (ایرانداک ش. 195929/ و تاریخ 6/9/1395).
علی‌یاری، حسن (1397). روش‌ها و مؤلفه‌های فلسفۀ سیاسی ابن‌سینا. دوفصلنامه علمی ـ پژوهشی حکمت سینوی، 22(59)، 128-110.
علیخانی، علی‌اکبر (1390). اندیشهٔ سیاسی متفکران مسلمان (19 جلد). تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
فارابی، محمد بن محمد (1995م). آراء اهل المدینة الفاضلة (علی بوملحم، به‌شرح). بیروت: دار و مکتبة الهلال.
فارابی، محمد بن محمد (1996م). إحصاء العلوم (علی بوملحم، به‌شرح). بیروت: دار و مکتبة الهلال.
فارابی، محمد بن محمد (1413ه). الأعمال الفلسفیة (تحصیل السعادة و التنبیه علی سبیل السعادة) (جعفر آل‌یاسین، به‌تحقیق). بیروت: دار المناهل.
فارابی، محمد بن محمد (1371). التنبیه علی سبیل السعادة (جعفر آل‌یاسین، به‌تحقیق). تهران: انتشارات حکمت.
فارابی، محمد بن محمد (1366). السیاسة المدینة (چاپ اول). تهران: الزهراء.
فارابی، محمد بن محمد (1379). سیاست مدنیه (سید جعفر سجادی، به‌ترجمه). تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
فارابی، محمد بن محمد (1384). سعادت از نگاه فارابی (تحصیل السعادة و التنبیه علی سبیل السعادة) (علی‌اکبر جابری مقدم، به‌ترجمه). قم: دارالهدی.
فارابی، محمد بن محمد (1364). فصول منتزعه (فوزی متری نجار، به‌تحقیق). تهران: مکتبة الزهراء.
فارابی، محمد بن محمد (1991م). کتاب الملة و نصوص أخری (محسن مهدی، به‌تحقیق). بیروت: دار المشرق.
فارابی، محمد بن محمد (1959م). مبادی آراء المدینة الفاضلة (البیر نصری نادر، به‌تحقیق). بیروت: المطبعة الکاثولیکیة.
فاخوری، محمد (1373). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی (عبدالمحمد آیتی، به‌ترجمه). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فیرحی، داود (1388). قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام. تهران: نشر نی.
فخری، ماجد (2000م). تاریخ الفلسفة الإسلامیة منذ القرن الثامن حتی یومنا هذا (کمال یازجی، به‌ترجمه). بیروت: دار المشرق.
نصر، سید حسین (1371). سه حکیم مسلمان (احمد آرام، به‌ترجمه). تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
محمدی‌کیا، طیبه (1401). انسان و سیاست در فلسفة سیاسی ابن‌سینا. دوفصلنامه علمی ـ پژوهشی حکمت سینوی، 26(68)، 74-51.
ناظرزاده کرمانی، فرناز (137۶). فلسفهٔ سیاسی فارابی. تهران: دانشگاه الزهرا (س).
Rosenthal, Erwin J. (2009). IBN SINA: Thesynthesis political Thought in Medieval islam Cambridge. university press, 143-156.
Rosenthal, Ervin J. (1958). Political Thought in Medieval Islam. Cambridge: Cambridg university press, p. 121.