تحلیل مفهوم «پیامد منطقی» در منطق اسلامی و سازگاری آن با واقع‌گرایی متافیزیکی

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه منطق، مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران، تهران، ایران

چکیده

رابطه‌ی پیامد منطقی را دست‌کم براساسِ دو نگاه کلیِ نظریه‌ـ برهانی و نظریه‌ـ مدلی می‌توان تبیین‌‌کرد. براساسِ تحلیل نظریه‌ـ برهانیْ وجود یک برهان از مقدمات به نتیجه است که نشان‌‌می‌دهد نتیجهْ پیامدِ منطقی مقدمات است؛ درحالی‌که براساسِ تحلیل نظریه‌ـ مدلی در هر شرایطی که همه‌ی مقدمات صادق باشند و نتیجه نیز صادق باشد، نتیجه پیامد منطقی مقدمات است. در مقاله‌ی حاضر ابتدا مشخص شده که نگاه منطق‌دانان مسلمان به رابطه‌ی پیامد منطقی درواقع تقریری از تحلیل نظریه‌ـ برهانی است. پس از آن، به‌این‌دلیل که تحلیل نظریه‌ـ برهانی بیش‌تر ‌‌ازجانبِ قائلین به موضع متافیزیکی ناواقع‌گرایی پذیرفته شده‌است، تلاش‌شده تا چگونگیِ سازگاری موضع واقع‌گرایانه‌ی منطق‌دانان مسلمان با اخذ تحلیل نظریه‌ـ برهانی از پیامد منطقی تبیین‌گردد. براساسِ این پژوهش باتوجه‌به نگاه منطق‌دانان مسلمان به دانش منطق، و بداهت اصول و قواعد منطقی ‌‌ازنظرِ ایشان و موضع واقع‌گرایانه‌ی ایشان ‌‌درموردِ معرفت، پذیرش تحلیل نظریه‌ـ برهانی از پیامد منطقی را می‌توان با واقع‌گرایی متافیزیکی این منطق‌دانان قابل‌جمع دانست. در این نگاهْ منطق براساسِ قواعدِ استنتاج خود‌ـ که یا بدیهی اند یا به قواعد بدیهی بازمی‌گردند‌ـ پیامدهای منطقی مقدمات را مشخص‌می‌کند و این پیامدهای معتبر منطقی با واقعیت مستقلّ از ما مطابق اند و به‌همین‌دلیل صادق.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Analysis of Logical Consequence in Islamic Logic, and its Compatibility with Metaphysical Realism

نویسنده [English]

  • Hamid Alaeinejad
Assistant professor, Department of Logic, Iranian Institute of Philosophy, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The relationship of logical consequence can be understood through at least two primary perspectives: proof-theoretic and model-theoretic. From a proof-theoretic standpoint, the existence of a proof that derives a conclusion from premises indicates that the conclusion is a logical consequence of those premises. In contrast, the model-theoretic perspective posits that if a conclusion holds true in every scenario where all the premises are true, then the conclusion is deemed a logical consequence of the premises. The present article first delineates the perspective of Muslim logicians regarding logical consequence as a variant of proof-theoretic analysis. Subsequently, it addresses the fact that proof-theoretic analysis is predominantly endorsed by proponents of anti-realism. The article endeavors to elucidate how the realist stance of Muslim logicians can be reconciled with their adoption of proof-theoretic analysis of logical consequence. Based on this research, it is posited that the Muslim logicians' view of logic—as comprising self-evident principles and rules—along with their realist perspective on knowledge, allows for the acceptance of a proof-theoretic account of logical consequence to be compatible with metaphysical realism. In this framework, logic delineates the logical consequences of premises according to its rules of inference, which are either self-evident or derived from self-evident principles. Consequently, the conclusions drawn from valid logical arguments align with an independent reality, thereby affirming their truth.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic logic
  • logical consequence
  • proof-theoretic analysis
  • model-theoretic analysis
  • metaphysical realism
  • epistemological realism
  • metaphysical anti-realism

مراجع

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1379). النجاة (محمدتقی دانش‌پژوه، به‌تصحیح). تهران: مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1381). الإشارات و التنبیهات (مجتبی زارعی، به‌تحقیق).  قم: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم).
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1405ق). الشفاء (القیاس). قم: مکتبه‌ آیة الله‌ العظمی‌ المرعشی‌ النجفی (ره)‌.
ارسطو (1390). منطق ارسطو (ارگانون) (ویراست دوم) (میر شمس‌الدین ادیب‌سلطانی، به‌ترجمه) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات نگاه.
ارموی، سراج‌الدین (1393). مطالع الانوار؛ طرف المنطق و شرحه (قطب‌الدین رازی، به‌شرح) (ابوالقاسم رحمانی، به‌تصحیح) (3 جلد). تهران: مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
خونجی، افضل‌الدین (1389). کشف الأسرار عن غوامض الأفکار (خالد الرویهب، به‌تحقیق). تهران: مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران.
سهروردی، شهاب‌الدین (1398). حکمة الاشراقیة (کتاب المشارع و المطارحات، العلم الأوّل: المنطق) (محمد ملکی، به‌تصحیح). قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
فارابی، محمد‌بن‌محمد (1408ق). المنطقیات للفارابی (3 جلد) (محمدتقی دانش‌پژوه،‌ به‌تصحیح). قم: کتابخانه‌ی عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی (ره).
قطب‌الدین شیرازی، محمودبن‌مسعود (1380). شرح حکمة الاشراق سهروردی (عبداللّه نورانی و مهدی محقّق، به‌تصحیح). تهران: دانشگاه تهران و مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
علایی‌نژاد، حمید، و حاج‌حسینی، مرتضی (1401). ارزیابی نقدهای اچمندی به تحلیل تارسکی از مفهوم پیامد منطقی، پژوهش های فلسفی، 16(38)، 532-505.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1395). اساس الإقتباس (محمدتقی مدرس رضوی، به‌تصحیح). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کرد فیروزجائی، یارعلی (1393). مباحث معرفت‌شناختی در فلسفه‌ی اسلامی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
نباتی، فرشته (1388). حجّت و استدلال مباشر، حکمت سینوی (مشکوة النور)، 13(42)، ۸1-۶1. doi: 10.30497/ap.2010.39498
هاک، سوزان (1382). فلسفه‌ی منطق (سید محمدعلی حجّتی، مترجم). قم: کتاب طه (نشر اثر اصلی 1978).
Beall, J.C., Restall, G., & Sagi, Gil (2019). Logical Consequence (Edward N. Zalta, ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy, URL = <https://plato.stanford.edu/archives/spr2019/entries/logical-consequence/>.
Carnap, Rudolf (1937). Logical Syntax of Language (Amethe Smeaton, Trans.). London: Routledge, Kegan Paul Trench, Trubner & Co.
Cohnitz, D., Estrada-González, L. (2019). An Introduction to the Philosophy of Logic (Cambridge Introductions to Philosophy), Cambridge: Cambridge University Press.
Dummett, Michael (1993). the Logical Basis of Metaphysics. US: Harvard University Press.
Etchemendy, John (1990). The Concept of Logical Consequence. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Etchemendy, John (2008). "Reflections on Consequence", in New Essays on Tarski and Philosophy (Douglas Patterson, ed.). Oxford: Oxford University Press.
Gentzen, Gerhard (1964). Investigations into Logical Deduction, American Philosophical Quarterly, Vol. 1, No 4, pp. 288–306.
McKeon, Matthew W. (2010). the Concept of Logical Consequence, an Introduction to Philosophical Logic. New York: Peter Lang.
Miller, JTM (2022). Metaphysical Realism and Anti-Realism. New York: Cambridge University Press.
Prawitz, Dag (1965). Natural Deduction: A Proof-Theoretical Study. Stockholm: Almqvist & Wiksell.
Schroeder-Heister, Peter (2018). Proof-Theoretic Semantics (Edward N. Zalta ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2018 Edition), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/spr2018/entries/proof-theoretic-semantics/>.
Shapiro, Stewart (2005). Logical Consequence, Proof Theory and Model Theory (Stewart Shapiro, ed.), The Oxford Handbook of Philosophy of Mathematics and Logic, US: Oxford University Press.
Smith, Robin (1989). Aristotle’s Prior Analytics (translation & comments), Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company.
Tahko, Tuomas E. (2021). A Survey of Logical Realism, Synthese 198, 4775–4790. https://doi.org/10.1007/s11229-019-02369-5.
Tarski, Alfred (2002). On the Concept of Following Logically (M. Stroińska & D. Hitchcock, Trans.). History and Philosophy of Logic, Vol. 23 No. 3, 155-196, DOI: 10.1080/0144534021000036683.
حکمت سینوی (مشکوه النور)
دوره 28، شماره 72
دوفصلنامه علمی حکمت سینوی در ارزیابی کمیسیون نشریات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سال 1402؛ موفق به اخذ رتبه "الف" شده است. «این نشریه با همکاری انجمن‌علمی فلسفۀ دین ایران منتشر می‏‌شود».
اسفند 1403
صفحه 5-23

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار