اصل علیت و جایگاه آن در فلسفه‌ی ابن‌سینا و حکمت صدرایی

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه مازندران، مازندران، ایران.

2 دانشجوی دکتری فلسفه و حکمت، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

3 استادیار گروه آموزش فلسفه و منطق، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

چکیده

مسئله­ی علیت و پرسش از چرایی امور جزو نخستین مسائلی است که ذهن هر متفکری را به تأمل واداشته‌‌است. ابن­سینا و ملاصدرا، به­عنوان دو فیلسوفِ ملتزم به اصل علیت، به‌طور مبسوط به این مسئله پرداخته­اند. ابن‌سینا مطابق نظام فکری و مبانی فلسفی خودْ اصل علیت را توجیه و تبیین‌می­کند. علیت در نگاه وی فرعِ بر پذیرش کثرت و تباین پدیده‌ها با یکدیگر است؛ یعنی علت و معلول هریک دارای وجودی مستقلّ اند؛ زیرا ازنظرِ وی حقیقت معلولْ وجود رابطی و از نوع اضافه­ی مقولی است؛ درمقابلْ ملاصدرا با استفاده از مبانی حکمت متعالیه، با گذر از تشکیک وجود و برهانی نمودن نظریه­ی وحدت شخصی وجود، و با تحلیلی نو از اصل علیت، نظام تجلّی و ظهور را جایگزین‌می­نماید، حقیقت معلول را وجود رابط و از نوع اضافه­ی اشراقی قلمدادمی‌کند و آن را جلوه و شأنی از شؤون علت می­داند و برای آن هویتی جز مظهریت و فقر ذاتی و عین­الربط بودن به علت حقیقی‌ـ که عین غنا و بساطت است‌ـ قائل نمی­شود؛ بنابراین رابطه­ی خداوند با عالم هستی، از رابطه­ی علت و معلول، به رابطه­ی ظاهر و مظهر تبدیل‌می­شود. وی با سلب کثرات و معالیل از حقیقت وجود، برای توجیه کثرات عالم و نادیده نپنداشتن اصل علیتْ «کثرت ظهوری» را جایگزین «کثرت وجودی» نموده‌است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Principle of Causality and Its Place in the Philosophy of Avicenna and Sadra's Wisdom

نویسندگان [English]

  • Kokab Darabi 1
  • حامد علیزاده 2
  • Azam Sadat Pishbin 3
1 Assistant Professor, Department of Philosophy and Islamic Theology, University of Mazandaran, Mazandaran, Iran.
2 PhD student in Philosophy and Wisdom, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
3 Assistant Professor, Department of Philosophy and Logic Education, Farhangian University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The issue of causality and the question of why things happen are among the first issues that have made every thinker ponder. Avicenna and Mulla Sadra, as two philosophers committed to the principle of causality, have dealt with this issue in detail. Avicenna justifies and explains the principle of causality in accordance with his intellectual system and philosophical foundations. In his view, causality is a subsidiary to the acceptance of the plurality and contrast of phenomena with each other; that is, cause and effect each have an independent existence; because in his view, the truth of the effect is a relational existence and of the type of categorical addition; In contrast, Mulla Sadra, using the principles of transcendental wisdom, bypassing the doubt of existence and proving the theory of the personal unity of existence, and with a new analysis of the principle of causality, replaces it with the system of manifestation and appearance, and considers the reality of the effect as a relational existence and an additional type of illumination, and considers it a manifestation and a state of the states of the cause, and does not attribute to it any identity other than manifestation and intrinsic poverty and being identical to the true cause - which is identical to richness and simplicity; therefore, the relationship of God with the universe is transformed from the relationship of cause and effect to the relationship of appearance and manifestation. By removing multiplicity and causes from the truth of existence, he has replaced existential multiplicity with multiplicity of appearance in order to justify the multiplicity of the world and not to ignore the principle of causality.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn Sina
  • Mulla Sadra
  • causality
  • essential possibility
  • possibility of poverty
  • personal unity of existence
  • manifestation

مراجع

قرآن کریم
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1339). الإشارات و التنبیهات (محمود شهابی، به‌اهتمام). تهران: مؤسسه‌‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1381). الإشارات و التنبیهات. قم: ب‍وس‍ت‍ان‌ ک‍ت‍اب‌ ق‍م‌ (مرکز النشر التابع لم‍ک‍ت‍ب‌ الإع‍لام‌ الإس‍لامی‌‌).
­­­­ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1404).  الشفاء (الهیات) (ابراهیم مدکور، به‌تصحیح و مقدمه) (الأب قنواتی و سعید زاید، به‌تحقیق). قم: مکتبة المرعشی نجفی.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1371). المباحثات. قم: بیدار.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1364). النجاة من الغرق فی البحر الضلالات (محمدتقی دانش­پژوه، به‌ویرایش). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبد‌الله (1363). المبدأ و المعاد. تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه تهران‌ـ دانشگاه مک‌گیل.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1379). النجاة. تهران: مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ابن‌عربی، محمدبن‌علی (1365). فصوص الحکم (ابوالعلاء عفیفی، به‌تصحیح). بیروت: دار الکتاب العربی.
ارسطو (۱۳۸۵). فیزیک (محمدحسن لطفی، به‌ترجمه). تهران: طرح نو.
ایزوتسو، توشیهیکو (1359). بنیاد حکمت سبزواری (جلال­الدین مجتبوی، به‌ترجمه). تهران: مؤسسه‌ی­ مطالعات اسلامی (چاپ اول).
ایزوتسو، توشیهیکو (1379). صوفیسم و تائوئیسم (محمدجواد گوهری، به‌ترجمه). تهران: روزنه (چاپ دوم).
ارسطو، (1366). متافیزیک (شرف­الدین خراسانی، به‌ترجمه). تهران: نشر گفتار.
آشتیانى، سید جلال­الدین (1351). پاورقى منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران (جلد 4). مشهد: نشر دانشگاه مشهد.
افراسیابی، مرضیه؛ و طالب‌زاده، حمید (1392). بررسی ریشه‌های نظریه فقر وجودی ممکنات در حکمت سینوی، دوفصلنامه‌ی‌ علمی حکمت سینوی (مشکوة النور) دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۷(50)، 1۱۱-1۲۷.
بهمنیاربن‌مرزبان (1375). التحصیل (مرتضی مطهری، به‌تصحیح و تعلیق). تهران: دانشگاه تهران.
جوادی آملی، عبدالله (1393). رحیق مختوم. قم: نشر اسراء (چاپ پنجم).
سپهوند، آذر؛ ایراندوست، محمدحسین؛ و علیخانی، اسماعیل (1399). تبیین علیت در نظام فلسفی و سینوی. مطالعات فقهی و فلسفی، 11(41)، 21-1.
سهروردی، یحیی‌بن‌حبش (1385). المشارع و المطارحات. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
کاکایی، قاسم (1378). نظریه­ی وحدت وجود و برهانی بودن آن از دیدگاه ابن‌عربی و ملاصدرا، فصلنامه‌ی اندیشه‌ی دینی دانشگاه شیراز، 1(1)، 77ـ55.
معین، محمد (1348). فرهنگ فارسی (۱ج). تهران: سرایش (چاپ هفتم).
مطهری، مرتضی (1377). مجموعه آثار شهید مطهری. تهران: صدرا.
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم (1981). الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم (1354). المبدأ و المعاد (سید جلال‌الدین آشتیانی، به‌تصحیح). تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم (1363). المشاعر (هانری کربن، به‌اهتمام). تهران: کتابخانه­ی طهوری.
صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم (1385). مفاتیح الغیب. تهران: مؤسسه­ی تحقیقات فرهنگی.
صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم (1387). المظاهر الإلهیة فی اسرار­ العلوم الکمالیة. تهران: بنیاد حمکت صدرا.
صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم (1382). الشواهد الربوبیة ­فی­المناهج ­السلوکیة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
طباطبایی، سید محمدحسین، (1981). تعلیقة علی الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة  الأربعة (جلد ۶). بیروت: دار ­احیاء ­التراث العربی.
نبویان، محمد­مهدی (1392). وحدت وجود از دیدگاه صدرا. فصل­نامه­ی آیین حکمت، 5(18)، 177-207.
نصر، حسین (1352). سه حکیم مسلمان (أحمد آرام، به‌ترجمه). تهران: شرکت سهامی کتاب­های جیبی با همکاری انتشارات فرانکلین.
یثربی، یحیی (1383). فلسفه­ی مشاء. قم: بوستان کتاب.
یثربی، یحیی (1389). حکمت متعالیه. تهران: امیر کبیر.
قرآن کریم
ابن­سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1339). الإشارات و التنبیهات (محمود شهابی، به‌اهتمام). تهران: مؤسسه‌‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1381). الإشارات و التنبیهات. قم: ب‍وس‍ت‍ان‌ ک‍ت‍اب‌ ق‍م‌ (مرکز النشر التابع لم‍ک‍ت‍ب‌ الإع‍لام‌ الإس‍لامی‌‌).
­­­­ابن­سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1404).  الشفاء (الهیات) (ابراهیم مدکور، به‌تصحیح و مقدمه) (الأب قنواتی و سعید زاید، به‌تحقیق). قم: مکتبة المرعشی نجفی.
ابن­سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1371). المباحثات. قم: بیدار.
ابن­سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1364). النجاة من الغرق فی البحر الضلالات (محمدتقی دانش­پژوه، به‌ویرایش). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبد‌الله (1363). المبدأ و المعاد. تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه تهران‌ـ دانشگاه مک‌گیل.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1379). النجاة. تهران: مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ابن‌عربی، محمدبن‌علی (1365). فصوص الحکم (ابوالعلاء عفیفی، به‌تصحیح). بیروت: دار الکتاب العربی.
ارسطو (۱۳۸۵). فیزیک (محمدحسن لطفی، به‌ترجمه). تهران: طرح نو.
ایزوتسو، توشیهیکو (1359). بنیاد حکمت سبزواری (جلال­الدین مجتبوی، به‌ترجمه). تهران: مؤسسه‌ی­ مطالعات اسلامی (چاپ اول).
ایزوتسو، توشیهیکو (1379). صوفیسم و تائوئیسم (محمدجواد گوهری، به‌ترجمه). تهران: روزنه (چاپ دوم).
ارسطو، (1366). متافیزیک (شرف­الدین خراسانی، به‌ترجمه). تهران: نشر گفتار.
آشتیانى، سید جلال­الدین (1351). پاورقى منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران (جلد 4). مشهد: نشر دانشگاه مشهد.
افراسیابی، مرضیه؛ و طالب‌زاده، حمید (1392). بررسی ریشه‌های نظریه فقر وجودی ممکنات در حکمت سینوی، دوفصلنامه‌ی‌ علمی حکمت سینوی (مشکوة النور) دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۷(50)، 1۱۱-1۲۷.
بهمنیاربن‌مرزبان (1375). التحصیل (مرتضی مطهری، به‌تصحیح و تعلیق). تهران: دانشگاه تهران.
جوادی آملی، عبدالله (1393). رحیق مختوم. قم: نشر اسراء (چاپ پنجم).
سپهوند، آذر؛ ایراندوست، محمدحسین؛ و علیخانی، اسماعیل (1399). تبیین علیت در نظام فلسفی و سینوی. مطالعات فقهی و فلسفی، 11(41)، 21-1.
سهروردی، یحیی‌بن‌حبش (1385). المشارع و المطارحات. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
کاکایی، قاسم (1378). نظریه­ی وحدت وجود و برهانی بودن آن از دیدگاه ابن‌عربی و ملاصدرا، فصلنامه‌ی اندیشه‌ی دینی دانشگاه شیراز، 1(1)، 77ـ55.
معین، محمد (1348). فرهنگ فارسی (۱ج). تهران: سرایش (چاپ هفتم).
مطهری، مرتضی (1377). مجموعه آثار شهید مطهری. تهران: صدرا.
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم (1981). الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم (1354). المبدأ و المعاد (سید جلال‌الدین آشتیانی، به‌تصحیح). تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم (1363). المشاعر (هانری کربن، به‌اهتمام). تهران: کتابخانه­ی طهوری.
صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم (1385). مفاتیح الغیب. تهران: مؤسسه­ی تحقیقات فرهنگی.
صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم (1387). المظاهر الإلهیة فی اسرار­ العلوم الکمالیة. تهران: بنیاد حمکت صدرا.
صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم (1382). الشواهد الربوبیة ­فی­المناهج ­السلوکیة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
طباطبایی، سید محمدحسین، (1981). تعلیقة علی الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة  الأربعة (جلد ۶). بیروت: دار ­احیاء ­التراث العربی.
نبویان، محمد­مهدی (1392). وحدت وجود از دیدگاه صدرا. فصل­نامه­ی آیین حکمت، 5(18)، 177-207.
نصر، حسین (1352). سه حکیم مسلمان (أحمد آرام، به‌ترجمه). تهران: شرکت سهامی کتاب­های جیبی با همکاری انتشارات فرانکلین.
یثربی، یحیی (1383). فلسفه­ی مشاء. قم: بوستان کتاب.
یثربی، یحیی (1389). حکمت متعالیه. تهران: امیر کبیر.
حکمت سینوی (مشکوه النور)
دوره 28، شماره 72
دوفصلنامه علمی حکمت سینوی در ارزیابی کمیسیون نشریات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سال 1402؛ موفق به اخذ رتبه "الف" شده است. «این نشریه با همکاری انجمن‌علمی فلسفۀ دین ایران منتشر می‏‌شود».
اسفند 1403
صفحه 231-255

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار