نسبت فلسفه و فقه براساس طبقه‌بندی علوم از دیدگاه فارابی و ابن‌سینا

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

دانشیار فلسفه و حکمت اسلامی، پژوهشکده فلسفه، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

چکیده

طبقه‌بندی علوم از مباحث بنیادی در علم‌شناسی و معرفت‌شناسی به شمار می‌رود و در تعیین جایگاه و نقش و کارکرد هر یک از شاخه‌های علم تأثیرگذار است. با نظر به اهمیت بنیادی حکمت و شریعت، دو اصل محوری نزد حکمای مسلمان، طبقه‌بندی علوم (علوم اسلامی) گاهی براساس این دو امر تدوین و ترسیم شده است. مسئلة پژوهش، محور و معیار رویکرد فارابی و ابن‌سینا به نسبت میان فلسفه و فقه یا حکمت و شریعت است. براین‌اساس مبانی و لوازم و نتایج آن در هر یک از دو نظام فلسفة فارابی و ابن‌سینا بررسی شده است. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است. یافته‌های پژوهش این است که هر دو فیلسوف با اعتقاد به سازگاری و تلائم فلسفه و دین به‌فراخور، هم به شریعت و هم به فلسفه توجه و اهتمام داشتند؛ اما معیار و ملاکشان متفاوت بود. فارابی با رویکرد اصالت فلسفی و با مبانی سه‌گانه جهان‌شناختی، معرفت‌شناختی و اخلاقی، فقه و کلام را در ذیل حکمت عملی و مادون حکمت نظری قرار می‌دهد و ابن‌سینا با رویکرد اصالت دین و با مبنای الهیاتی، صناعت شارعه را علمی مستقل در ذیل حکمت عملی و بالاتر از علوم انسانی با منشأ الهی می‌داند و آن را علمی مستقل در کنار علم مدنی و نه منشعب از آن می‌شمارد؛ به‌این‌ترتیب به علوم دینی با هویتی مستقل از فلسفه، اصالت و اعتبار می‌بخشد و به‌نحوی شرایط جایگزینی شریعت را به‌جای حکمت عملی در جریان فلسفۀ اسلامی فراهم می‌سازد و زمینه را برای دو علم اصول دین (کلام) و فروع دین (فقه) مهیا می‏کند. گویا ابن‌سینا تحقق فلسفه در جامعة اسلامی عصر خویش را در اسلامی‌سازی (بومی‌سازی) فلسفه و اعتبار و اصالت علوم دینی می‌بیند؛ ازاین‌رو نسبت به فارابی، دغدغۀ بیشتر و قوی‌تری برای بومی‌سازی داشته، و درصدد به‌روزرسانی فلسفه پیشینیان بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Al-Farabi and Ibn Sina on the Relationship between Philosophy and Jurisprudence in the Classification of Sciences

نویسنده [English]

  • Tahereh Kamalizadeh
Associate Professor of Islamic Philosophy, Research Institute of Humanities and Cultural Studies.Tehran,Iran.
چکیده [English]

The classification of sciences is a fundamental topic in epistemology and has a significant impact on determining the position, role, and function of each branch of knowledge. Considering the centrality of wisdom (ḥikmah) and Islamic law (shariʿah) in Islamic thought, the classification of sciences has sometimes been structured around these two principles. This paper investigates the relationship between philosophy and jurisprudence, or ḥikmah and shariʿah, as articulated in the classification systems of Al-Farabi and Ibn Sina. It examines the foundations, implications, and consequences of their approaches within their respective philosophical frameworks. The research employs a descriptive-analytical methodology. The findings reveal that both philosophers acknowledge the compatibility of philosophy and religion, but their prioritizations differ. Al-Farabi prioritizes philosophy, placing jurisprudence and theology under practical wisdom, which is subordinate to theoretical wisdom. In contrast, Ibn Sina prioritizes religion, considering shariʿah as an independent science within practical wisdom, distinct from human sciences and with a divine origin. Ibn Sina views shariʿah as an independent science alongside political science, not as a branch of it. By granting shariʿah an independent identity, Ibn Sina lends it credibility and creates conditions for its potential substitution for practical wisdom in the trajectory of Islamic philosophy. He lays the groundwork for the two sciences of usul al-din (theology) and furuʿ al-din (jurisprudence). It appears that Ibn Sina perceives the realization of philosophy in the Islamic society of his time in the Islamization of philosophy and the validation of religious sciences. Therefore, compared to Al-Farabi, Ibn Sina is more concerned with the Islamization of philosophy and seeks to harmonize the philosophy of his predecessors with his own society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn Sina
  • classification of sciences
  • Farabi
  • jurisprudence
  • philosophy

مراجع

آملی، حیدر بن علی (1386). جامع‌الأسرار و منبع‌الأنوار (هانری کربن و عثمان یحیی، به‌کوشش). تهران: علمی فرهنگی.
ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه (1315 ش). دانشنامۀ علائی یا حکمت بوعلی (احمد خراسانی، به‌کوشش). تهران: چاپخانۀ مرکزی.
ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه (1908 م). مجموعه رسائل، مصر: مطبعة الهندیة بالموسکی.
ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه (2008 م). مجموعه رسائل (فی الحکمة والطبیعیات): فی أقسام العلوم العقلیة (امین هندیه، به‌کوشش). مصر: مطبعة الهندیة بالموسکی.
ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه (1375 ق). مدخل منطق شفا (ابراهیم مدکور، ابوالعلا عفیفی، به‌کوشش). قاهره: المطبعة الامیریة.
ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه (2001 م). الملة ونصوص أخری (محسن مهدی، به‌کوشش). بیروت: دار المشرق.
ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه (2017 م). منطق‌المشرقیین. آمریکا: هنداوی.
اسدی، محمدرضا؛ بدرخانی، غلامرضا (1397). حکمت عملی در فلسفه سینوی؛ جایگاه، مبانی و علل کمرنگی آن. حکمت سینوی،ش60)، ص 27-45.
بکار، عثمان (1389). طبقه‌بندی علوم ازنظر حکمای مسلمان (محمدرضا مصباحی، مترجم). مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
بوذری‌نژاد، یحیی؛ خسروی، قاسم (1393). جایگاه دانش‌های بشری در طبقه‌بندی علوم از دیدگاه فارابی، غزالی و خواجه نصیر طوسی. فصلنامه علمی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، ش 6، ص 169-191.
خوارزمی، محمد بن احمد (1428 ق). مفاتیح‌العلوم. بیروت: دار المناهل.
داوری، رضا (2536 شا/1354). مقام فلسفه در تاریخ دورۀ اسلامی ایران. تهران: دفتر برنامه‌ریزی و مطالعات فرهنگی.
داوری، رضا (1348). طرح مسائل مربوط به انتقال فلسفۀ یونان به عالم اسلامی و تأثیر افلاطون و ارسطو در حکمت عملی فارابی. معارف اسلامی، سازمان اوقاف، ش 8، ص 106-112.
دلپذیر، جواد (1399). چیستی حکمت عملی و جایگاه آن در طبقه‌بندی علوم. حکمت اسلامی، ش 25، ص 121-140.
ذبیحی، محمّد (1397). حکمت عملی از دیدگاه سه فیلسوف مسلمان: فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا. تهران: سمت.
شریفی، حسام‌الدین؛ برادران مظفری، منصوره؛ معلمی، حسن (1397). جایگاه و روش‌شناسی حکمت عملی از دیدگاه فارابی. حکمت اسلامی، ش 16، ص 105-124.
عامری، محمد بن یوسف (1367). الاعلام بمناقب الاسلام. تهران: بی‌نا.
عرفة منسیة، مقداد (2013 م). الفارابی: فلسفة الدین وعلوم الإسلام. تونس: دار المدار الإسلامی.
فارابی، محمد بن محمد (1381). إحصاء العلوم (حسین خدیوجم، مترجم). تهران: علمی فرهنگی.
فارابی، محمد بن محمد (1992 م). التنبیه علی سبیل السعادة (جعفر آل‌یاسین، به‌کوشش). بیروت: دار المناهل.
فارابی، محمد بن محمد (1969 م). الحروف (محسن مهدی، به‌کوشش). بیروت: دار المشرق.
فارابی، محمد بن محمد (2002 م). السیاسة المدنیة (علی بولحم، به‌کوشش). بیروت: دار و مکتبة الهلال.
فارابی، محمد بن محمد (1408 ق). منطقیات (محمّدتقی دانش‌پژوه، به‌کوشش). قم: کتابخانه مرعشی.
قطب‌الدین‌ شیرازی‌، محمود بن‌ مسعود (1369). درة التاج لغرة الدباج. تهران: حکمت.
قنادی‌نژاد، فرزانه؛ و حیدری، غلامرضا (1398). طبقه‌بندی علوم از دیدگاه دانشمندان دورة اسلامی از قرن دوم هجری تا عصر حاضر. مطالعات کتابداری و سازماندهی اطلاعات، ش 118، ص 2-17.
کدیور، محسن (1387). ابن‌سینا و طبقه‌بندی حکمت. جاویدان خرد، ش 9، ص 35-39.
کرامتی، یونس (1387). تأثیر دیدگاه‌های فارابی بر طبقه‌بندی علوم در اروپای سده‌های میانه. کتاب‌ماه فلسفه، ش 17، ص2-7
کندی، یعقوب بن اسحاق (1950 م). رسائل الکندی الفلسفیة، قاهره: دار الفکر العربی.
مستقیمی، مهدیه سادات (1387). بررسی تطبیقی نظریه ابن‌سینا در باب طبقه‌بندی علوم. پژوهش‌های فلسفی ـ کلامی، 1(37)، ص 175-198.
نتون، ایان ریچارد (1381). فارابی و مکتبش (گل‌بابا سعیدی، مترجم). تهران: موزۀ اسناد مجلس شورای اسلامی.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1356). اخلاق ناصری (مجتبی مینوی، به‌کوشش). تهران: بی‌نا.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1359). تلخیص المحصّل (نقدالمحصّل) (عبدالله نورانی، به‌کوشش). تهران: دانشگاه تهران و مؤسسۀ مطالعات اسلامی مک گیل.
نیکوصفت‌راد، احمد؛ و سعیدی‌مهر، محمّد (1390). فلسفۀ مدنی و علم مدنی: نگاهی به حکمت عملی فارابی. مجلۀ پژوهش‌های اخلاقی، ش 4، ص 31-46
واکر، پل.ای (1387). فلسفه دین فارابی، ابن‌سینا و ابن‌طفیل، عقل و الهام در اسلام (تد لاوسن، به‌کوشش). تهران: انتشارات حکمت.
Bertolacci, Amos (2011). “On the Latin Reception of Avicenna’s Metaphysics before Albertus Magnus: An Attempt at Periodization” The Arabic, Hebrew and Latin Reception of Avicenna's Metaphysics,( Dag Nikolaus Hasse & Amos Bertolacci) .(eds.). De Gruyterp .p 197-224
Gutas, Dimitri (2002). “The Heritage of AvicennaThe Golden Age of Arabic Philosophy, 1000 ‑ ca. 1350, Edited by Janssens and Daniel de smet. Avicenna and his Heritage ,p:81-97.
Gutas, Dimitri, (2016). Historical and social approaches to philosophy. Avicenna and after: the development of paraphilosophy: a history of science approach Islamic philosophy from the 12th to the 14th century. Bonn University Press .
Goichon, A. M.(1969). "The Philosophy of Avicenna and its Influence on Medieval Europe "Delhi: Motilal Banarsidass .Publishing House
Hasse, D.N (2008)."Influence of Arabic and Islamic Philosophy on theLatin west", Stanford Encyclopedia of Philosophy.
Fakhry, Majid (2002). AL-Farabi, Founder of Islamic Neoplatonism, Oneworld, Oxford.
Bouhafa, Feriel (2019). Ethics and Fiqh in al-Fārābī’s,Philosophy. Philosophy in the Islamic World in ContextEdited by Peter Adamson, p 11-29.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار