معناداری اسامی خداوند از منظر نصیرالدین طوسی و فاضل مقداد (با ابتنا بر دیدگاه ابن‌سینا دربارۀ معانی صفات واجب‌الوجود)

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فلسفه دانشگاه پیام‌نور تهران، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکتری فلسفه وکلام اسلامی؛ دانشگاه پیام نور تهران .

چکیده

نصیرالدین طوسی پایه‌­گذار جریان «خردورزی فلسفی» در مدرسة­ فلسفی کلامی حلّه به شمار می‌­رود. صفت بارز این جریان فکری، توجّه جدی به مباحث «امور عامّه» است که آثار آن در مسائل خاص الهیاتی نیز دیده می‌­شود. پژوهش پیش‌ِرو عهده‌­دار تبیین مسئلۀ معناداری اسامی خداوند در برخی از آثار نصیرالدین طوسی و فاضل مقداد است که به پیروی از دیدگاه ابن­‌سینا، با رویکرد تنزیهی تشریح شده است. ابن­‌سینا که بر پایۀ قاعدۀ معرفت­‌شناختی «ناممکن‌بودن انتزاع دو مفهوم از حقیقت بسیط»، به ترادف مفهومی صفات ذاتی خداوند باور داشت، برای پاسخ به اشکال مقدّری ناظر به معانی متفاوت صفات خداوند در گزاره­‌های الهیاتی، طرحی سه­‌گانه ارائه داد که دربرگیرندة سلب معنای مقابل، اضافه به مخلوق، یا ترکیبی از آن دو بود. نصیرالدین طوسی در آثار خود از نظریۀ ترادف مفهومی سخنی به میان نیاورد؛ ولی بدون ذکر نام ابن­‌سینا، طرح سه­‌گانۀ وی را در الفصول النصیریة به کار گرفت. البته طوسی به‌جای عنوان «معانی صفات»، بحث خود را بر پایۀ «معانی اسامی خداوند» و اقسام آن سامان داد؛ بدین‌لحاظ اللّه به‌عنوان «اسم ذات» به‌تنهایی، در دسته­‌ای جداگانه‌­ای قرار گرفت و طرح پیشین ابن‌­سینا با ادبیات کلامی‌­ـ ­فلسفی طوسی، به طرحی چهارگانه ارتقا یافت. بعدها فاضل مقداد در الأنوار الجلالیة، با ادبیات ساده‌­تری آن طرح را تشریح و برخی ابهامات آن را مرتفع ساخت. حاصل دیدگاه تنزیهی محقّق طوسی آن است که اسامی متعدّد خداوند، دلالت بر تحقّق مبادی صفات در ذات احدی ندارند؛ ازاین­‌رو اطلاق اسامی متعدد بر خداوند با بساطت ذات، سازگار است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Nasir al-Din Tusi and Fadhil Miqdad on the Meaning of Divine Names through the Lens of Ibn Sina’s Doctrine on the Attributes of Necessary Being

نویسندگان [English]

  • Hasan Abbasi Hosseinabadi 1
  • Mohamad ali Abaseyanchaleshtari 1
  • Zeinab Shakibi 1
  • Zynab Bostani 2
1 Associate Professor, Department of Islamic Philosophy and Theology, Payam Noor University, Tehran, Iran.
2 PhD student of Islamic Philosophy and Theology, Payam Noor University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Nasir al-Din Tusi, the pioneer of the “Philosophical Rationality” movement within the theological-philosophical school of Ḥillah, emphasized the examination of “first philosophy,” the effects of which could be seen in the more specific problems of theology. This study explains the problem of the meaning of Divine names in some works of Nasir al-Din Tusi and Fazil Miqdad, for which they adopted an apophatic approach under the influence of Ibn Sina. According to the rule of the “impossibility of abstracting two concepts from a simple reality,” Ibn Sina believed in the conceptual synonymy of Divine attributes. In response to the possible objection regarding the different meanings of God’s attributes in theological propositions, he proposed a threefold strategy: negation of opposing meaning, addition to the creature, or a synthesis of both. Nasir al-Din Tusi has not explicitly referred to Ibn Sina's conceptual synonymy theory; however, he has implicitly adopted his threefold strategy in Al-Fusul al-Nasiriyya. Tusi organized his discussion not around the meaning of Divine attributes, but around the “meanings of God's names,” categorizing Allah as the “name of essence” separately and expanding Ibn Sina's framework into a fourfold schema within his own theological-philosophical discourse. Subsequently, Fazil Miqdad, in Al-Anwar al-Jalaliyya, elucidated Tusi's framework with simplified language, addressing certain ambiguities. Tusi's apophatic perspective, as expounded by Miqdad, suggests that the multiplicity of God's names does not entail a plurality of attributes in His essence, thereby maintaining compatibility with the simplicity of Divine essence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn Sina
  • the name of the essence
  • apophatic theology
  • Fazil Miqdad
  • meaning of Divine names
  • positive meaning
  • negative meaning
  • Nasir al-Din Tusi

مراجع

قرآن کریم
نهج البلاغة (1414 ق) (علی­نقی فیض الاسلام، مترجم). قم: هجرت.
آقابزرگ تهرانى، محمدمحسن (1403 ق). الذریعة إلى تصانیف الشیعة. بیروت: ‏دار الأضواء.
ابن‌سینا، حسین بن­ عبداللّه (1416 ق). الإشارات والتنبیهات. قم: نشر البلاغة.
ابن‌سینا، حسین بن ­عبداللّه (1326 ق). أقسام العلوم العقلیة. در تسع رسائل فی الحکمة و الطّبیعیات. قاهره: دار العرب.
ابن‌سینا، حسین بن­ عبداللّه (1404 ق الف). التعلیقات (سعید زاید، به‌کوشش). قم: مکتبة آیة­الله المرعشی.
ابن‌سینا، حسین بن­ عبداللّه (1383). دانشنامۀ علائی (سید محمد مشکوة و محمد معین و تقی بینش، به­کوشش). تهران: مولی.
ابن‌سینا، حسین بن ­عبداللّه (1404 ق ب). الشّفاء (إلهیات) (سعید زاید، به‌کوشش). قم: مکتبة آیة­­الله المرعشی.
ابن‌سینا، حسین بن ­عبداللّه (1404 ق ج). المبدأ والمعاد (عبداللّه نورانی، به‌کوشش). تهران: مؤسّسۀ مطالعات اسلامی.
ابن‌سینا، حسین بن ­عبداللّه (1420 ق). النجاة من الغرق فی بحر الضّلالات (محسن بیدارفر، به‌کوشش). قم: بیدار.
ابن­طاوس، علی بن موسی (1417 ق). کشف المحجّة لثمرة المحجّة. قم: مکتب الأعلام الإسلامی.
ابن­میثم، میثم بن علی (1404 ق). شرح نهج البلاغه. تهران: دفتر نشر الکتاب.
ابن­میثم، میثم بن علی (1406 ق). قواعد المرام فی علم الکلام (سیّد احمد حسینی، به‌کوشش). قم: مکتبة آیة­ الله المرعشی.
ابن­میمون، موسی بن میمون (1972 م). دلالة الحائرین (حسین آتای، به‌کوشش). آنکارا: مکتبة الثقافة الدینیة.
اشعری، علی بن اسماعیل (1400 ق). مقالات الإسلامیین وإختلاف المصلّین (هلموت ریتر، به‌کوشش). آلمان: فرانز شتاینر.
افضلی، سیّد محمّدمهدی (1389). طبقه­بندی آموزه­های اعتقادی در دوره­های مختلف کلام اسلامی. دوفصلنامۀ عیار پژوهش در علوم انسانی، ش 3، ص 5ـ26.
افلاطون (1367). دورة آثار افلاطون (محمّدحسن لطفی و رضا کاویانی، مترجمان). تهران: خوارزمی.
جبرئیلی، محمّدصفر (1389). سیر تطوّر کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه­نصیر طوسی). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
حسینی طهرانی، هاشم (1406 ق). توضیح المراد. تهران: مفید.
ذبیحی، محمّد (زمستان 1383). اتّحاد مفهومی و مصداقی ذات و صفات واجب تعالی از دیدگاه ابن­سینا. فصلنامۀ اندیشۀ دینی، ش 13، ص 29-46.
زارع­پور، محسن (اسفند 1401). بررسی و تحلیل نظریۀ نفی صفات در مدرسۀ کلامی حلّه. فصلنامۀ تحقیقات کلامی، 10(39)، ص 69ـ87.
سبحانی، محمدتقی؛ و رضایی، محمّدجعفر ( زمستان 1391). مدرسۀ کلامی اصفهان. فصلنامۀ تاریخ فلسفه، 3(11)، ص 111-138.
سعادت مصطفوی، سیدحسن (1393). دروس إلهیات نجات. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، یحیی ‌بن‌ حبش (1421 ق). مجموعه مصنّفات (هانری کربن و سیّد حسین نصر، به‌کوشش). تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شاه­چراغ، سید مسیح؛ و برنجکار، رضا (1395)، الهیات سلبی در مدرسۀ کلامی حلّه، فصلنامۀ تحقیقات کلامی، ش 15، ص 61ـ82.
 شوشتری، نوراللّه بن شریف الدین (1392). مجالس المؤمنین. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.
شهیدی، سعیده­سادات (1388). عینیت مفهومی اوصاف الهی در فلسفة ابن­سینا. دوفصلنامة حکمت سینوی، 13(42)، ص 103ـ124.
طوسی، محمّد بن حسن (1424 ق). تلخیص الشّافی (حسین بحرالعلوم، به‌کوشش). قم: المحبین.
مفید، محمّد بن ­محمّد (1413 ق). أوائل المقالات فی المذاهب والمختارات (ابراهیم انصاری، به‌کوشش). قم: المؤتمر العالمی للشّیخ المفید.
طباطبائی، محمدحسین (1403 ق). نهایة الحکمة. قم: مؤسّسة النّشر الإسلامی.
علامه حلّی، حسن­ بن ­یوسف (1413 ق). کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد (حسن حسن‌زاده­ آملی، به‌کوشش). قم: مؤسّسة النّشر الإسلامی.
علی­زمانی، امیرعبّاس (1386). سخن گفتن از خدا. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.
فارابی، محمد بن محمد (1408 ق). المنطقیات (محمّدتقی دانش­پژوه، به‌کوشش). قم: مکتبة آیة ­اللّه المرعشی.
فاضل مقداد، مقداد بن ­عبداللّه (1420 ق). الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النّصیریة (علی حاجی‌آبادی و عبّاس جلالی­نیا، به‌کوشش). مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
فاضل مقداد، مقداد بن ­عبداللّه (1376). شرح باب حادی عشر (حسن مصطفوی، مترجم). تهران: امیرکبیر.
فاضل مقداد، مقداد بن ­عبداللّه (1422 ق). اللّوامع الإلهیة فی المباحث الکلامیة (سید محمدعلی قاضی طباطبائی، به‌کوشش). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
فُلوطین (1366). دوره­ آثار فلوطین (محمّدحسن لطفی، مترجم). تهران: خوارزمی.
قاضی­ عبدالجبّار بن ­احمد (1384 ق). المغنی فی أبواب التوحید والعدل (جورج قنواتی، به‌کوشش). قاهره: الدار المصریة.
نصیرالدین طوسی، محمّد بن محمّد (1425 ق). أجوبة مسائل النّصیریة (عبداللّه نورانی، به‌کوشش). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نصیرالدین طوسی، محمّد بن محمّد (1407 ق). تجرید الإعتقاد (محمدجواد حسینی جلالی، به‌کوشش). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
نصیرالدین طوسی، محمّد بن محمّد (1416 ق). شرح الإشارات و التنبیهات. قم: نشر البلاغة.
نصیرالدین طوسی، محمّد بن محمّد (1420 ق). الفصول النّصیریة. در الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النّصیریة (علی حاجی­آبادی و عبّاس جلالی­نیا، به‌کوشش). مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
نصیرالدین طوسی، محمّد بن محمّد (1413 ق). قواعد العقائد (حسن علی خازن، به‌کوشش). بیروت: دار الغربة.
هدایت­افزا، محمود (1396). استیفای عوامل مهجوریت ایده ترادف مفهومی در باب صفات الهی. پژوهشنامۀ فلسفه دین، 15(30)، ص 233ـ256.
هدایت­افزا، محمود (1398). ایدۀ نفی صفات از ذات در آثار اندیشمندان امامیه. فصلنامۀ تحقیقات کلامی، 7(26)، ص 97ـ114.
یاسپرس، کارل (1363). آگوستین (محمّدحسن لطفی تبریزی، مترجم). تهران: خوارزمی.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار