معرفت‌شناسیِ روان‌شناختی‌ـ‌هستی‌شناختی سینوی؛ تبیینی پدیدارشناختی از پیوند بین شوق، آگاهی و معرفت در فلسفه‌ی ابن سینا

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته فلسفه اخلاق دانشگاه قم. قم. ایران

2 دانشیار گروه اخلاق دانشگاه قم. قم. ایران

10.30497/ap.2023.245151.1643

چکیده

اثرگذاری عوامل نا‌ـ‌معرفتی بر فرایند شکل‌گیری معرفت یکی از جدی‌ترین پرسش‌هایی است که ذهن معرفت‌شناسان را به‌خود درگیر ساخته است. مقصود از عوامل نا‌ـ‌معرفتی عوامل روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و... است که می‌توانند بر فرایند معرفت اثر داشته باشند. آیا در نفس‌شناسی سینوی می‌توان از اثرگذاری عوامل نا‌ـ‌معرفتی بر معرفت سخن به‌میان آورد؟ بله، در اندیشه‌ی بوعلی معرفت‌ بیش‌از هرچیز تحت تأثیر عوامل روان‌شناختی است؛ او با طرح عامل شوق، و تلاش برای تبیین ارتباط آن‌ با آگاهی، نوعی معرفت‌شناسی روان‌شناختی‌ـ‌هستی‌شناختی را پیش‌می‌نهد؛ زیرا هم‌واره عوامل روان‌شناختی اثرگذار بر معرفت را هستی‌شناسانه تحلیل می‌کند. بوعلی از «شوق مؤثر بر آگاهی» به‌عنوان یکی دیگر از عوامل نا‌ـ‌معرفتی مؤثر یاد می‌کند و از پیوند بین «شوق» و «ادراک» تبیینی هستی‌شناختی به‌دست می‌دهد که وابسته به سرشت «شوق» و «ادراک» است. در این نوشتار با نگرشی پدیدارشناختی روی‌کرد بوعلی نسبت به عوامل نا‌ـ‌معرفتی مؤثر برمعرفت واکاوی شده و دریافته آمده که: (یک) عوامل نا‌ـ‌معرفتی در جهت‌بخشیدن به آگاهی و روند شکل‌گیری معرفت اثرگذاراند. دو) تا زمانی که شوقی پدید نیاید، و یا با احساس امری شوق‌برانگیز مواجه نشویم؛ حرکتی عینیت نمی‌یابد، یعنی حرکت پیرو شوق است. شوق سرشت هستی‌شناختی مستقلی دارد و، نمی‌توان آن را ذیلِ نیروهای مدرک یا محرّک تعریف کرد. شوق به آگاهی قِوام می‌بخشد و آن را متعیّن می‌سازد، و نیروی مدرِک را در صدور احکام مرتبط با حُسن و قُبح یاری می‌رساند. معرفت‌شناسی بوعلی خالی از سویه‌های طبیعی نیست؛ اما، در این پژوهش با اپوخه‌ی ابعاد طبیعی، عوامل روان‌شناختی صرفاً از جهتِ هستی‌شناختی ملاحظه شده و از عبارات ابن سینا تفسیری پدیداری به‌دست داده‌ شده است. تفسیر برگزیده، کیفیت ظهور معرفت و نحوه‌ی پیوند آن را با عوامل روان‌شناختی مدنظر قرار می‌دهد و با اثبات تقدّم نیروی مشوّق بر نیروی مدرِک، الگویی از معرفت‌شناسی هستی‌شناختی‌ـ‌روان‌شناختیِ سینوی استنباط شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Avicenna’s Psychological-Ontological Epistemology: A Phenomenological Explanation of the Relation between Passion, Awareness and Knowledge in Avicenna’s Philosophy

نویسندگان [English]

  • Majid Zamani Alavijeh 1
  • sayed ahmad fazeli 2
1 Ph.D. student in the field of moral philosophy, Qom University, Qom, Iran.
2 Assistant Professor of Moral Philosophy Department of Qom University, Qom, Iran
چکیده [English]

The impact of non-epistemological factors on the process of knowledge formation is a fundamental question that has captivated the attention of epistemologists. These factors, encompassing psychological, sociological, and other influences, play a significant role in shaping the knowledge formation process. Can we discuss the influence of non-epistemological factors on knowledge in Avicenna’s psychology? According to Avicenna, knowledge is primarily under the sway of psychological factors. He advocates for a psychological-ontological epistemology by introducing the factor of passion in the knowledge formation process and endeavors to elucidate its connection with consciousness. Avicenna consistently engages in ontological analyses of psychological factors affecting knowledge. This paper employs a phenomenological approach to analyze Avicenna’s perspective on effective non-cognitive factors, yielding the following findings: (1) non-epistemological factors play a crucial role in directing consciousness and the knowledge formation process; (2) movement only occurred when passion arises or when we confront with the sensation of excitement, as every movement follows a passion. Passion possesses an independent ontological nature and cannot be defined solely under the perceiving or motivating powers. Passion imbues coherence to consciousness, determining and reinforcing the perceiving power to make judgments related to the good and the bad. Avicenna's epistemology is not devoid of natural aspects, but this research, putting the natural factors in parenthesis, considers the psychological factors solely from an ontological standpoint. A phenomenological interpretation is derived from Avicenna’s expressions, emphasizing the quality of knowledge emergence and its connection with psychological factors. By establishing the superiority of the motivating power over the perceiving power, a model of ontological-psychological epistemology in Avicenna's philosophy is deduced.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Epistemology of Ethics
  • Moral Psychology
  • Psychological-Ontological Epistemology
  • Ontology of Perception
  • Philosophical Psychology

مراجع

آشتیانی، منوچهر (1399). تاریخ جامعه‌شناسی شناخت. تهران: پگاه روزگار نو.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1440 ق). الإشارات والتنبیهات (مع شرح نصیرالدّین محمّد بن محمّد طوسی و شرح الشرح قطب‌ الدّین محمّد بن محمّد رازی). قم: البلاغه.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1400 ق). الحکمة المشرقیة (طبیعیات) (سادات باران، محقق). قم: مهر امیرالمؤمنین.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1398). دانشنامه علائی. تهران: مولی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (2007 م). رسالة أحوال النفس (احمد فؤاد اهوانی، محقق). پاریس: دار بیبلیون.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1434 ق). الطبیعیات من کتاب الشفاء. قم: ذوی القربی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1371). المباحثات. قم: بیدار.
ابن‌کمونه، سعد بن منصور (1399). شرح الأصول والجمل فی مهمات العلم والعمل. تهران: مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب.
ارسطو (1393). درباره نفس (علیمراد داودی، مترجم). تهران: حکمت.
اسپیگلبرگ، هربرت (1399). جنبش پدیدارشناسی (مسعود علیا، مترجم). تهران: مینوی خرد.
اصفهانی، محمد تقی (بی‌تا، چاپ سنگی). هدایة المسترشدین فی شرح معالم الدین. قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث.
پازوکی، بهمن (1399). تاریخ فلسفه معاصر غرب. تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
پینکارد، تری (1395). فلسفه آلمانی (ندا قطرویی، مترجم). تهران: ققنوس.
تفتازانی، مسعود بن عمر (1398). المطول فی شرح تلخیص المفتاح. قم: دار الهجره.
سراج‌الدین ارموی، محمود بن ابی‌بکر (1397). شرح الإشارات والتنبیهات (الشیخ عمار التمیمی، محقق). قم: دار زین العابدین.
فاضل هندی، محمد بن حسن (1399). عون اخوان الصفاء علی فهم کتاب الشفاء (علی اوجبی، محقق). تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
فخر رازی، محمد بن عمر (بی‌تا). ذم لذّات الدنیا. بی‌جا: بی‌تا.
فخر رازی، محمد بن عمر (1391). شرح کتاب الإشارات و التنبیهات (سید محمد عمادی حائری، به‌کوشش). تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
کانت، ایمانوئل (1362). سنجش خرد ناب (میر شمس‌الدین ادیب ‌سلطانی، مترجم). تهران: امیرکبیر.
 کاوفر، اشتفان؛ و چمرو، آنتونی (1399). پدیدارشناسی (ناصر مؤمنی، مترجم). تهران: پگاه روزگار نو.
کرچین، سایمون (1397). فرااخلاق. (محمد زندی، مترجم). قم: طه.
گلاک، هانس یوهان (1389). فرهنگ اصطلاحات ویتگنشتاین (همایون کاکا سلطانی، مترجم). تهران: گام نو.
 لویناس، امانوئل (1400 ش). نظریه شهود در پدیدارشناسی هوسرل (فرزاد جابرالانصار، مترجم). تهران: نشر نی.
محقق خوانساری، حسین بن محمد (1378). الحاشیة علی شروح الإشارات (احمد العابدی، محقق). قم: بوستان کتاب.
مهرنیا، حسن؛ و زمانی علویجه، مجید (1399). منطق هگل به‌مثابة روشی معرفت‌شناختی‌ـ‌وجودشناختی برای یگانه‌گردانی اندیشه و وجود. منطق‌پژوهی، 11(2)، ص 249-271.
ویتگنشتاین، لودویگ (1399). تحقیقات فلسفی. (مالک حسینی، مترجم). تهران: کرگدن.
هیوم، دیوید (1398). رساله‌ای درباره طبیعت آدمی (جلال پیکانی، مترجم). تهران: ققنوس.
یوهان گلوک، هانس (1389). فرهنگ اصطلاحات ویتگنشتاین (همایون کاکاسلطانی، مترجم). تهران: گام نو.
Dwyer, Daniel (2018). Husserl and Wittgenstein on description and normativity In Wittgenstein and Phenomenology, London: Routledge.
Miller, B. Christian (2021). Moral Psychology. in Cambridge Elements: Cambridge University Press.
Moustakas, Clark (1994). Phenomenological Research Methods: SAGE Publication.
Puddifoot, Katherine Helen (2012). Psychology and The Goals of Epistemology. Submitted for the degree of PhD Department of Philosophy: University of Sheffield.
Sokolowski, Robert (2012). Introduction to Phenomenology: Cambridge University Press.
حکمت سینوی (مشکوه النور)
دوره 27، شماره 69
فروردین 1402
صفحه 83-110

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار