تحلیل تطبیقی راهکار ابن سینا و ملاصدرا در رفع اشکال "اجتماع یک ماهیت تحت دو مقوله"

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختۀ دکتری مبانی نظری اسلام، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

ابن‏ سینا برای رفع اشکال وجود ذهنی تأکید کرده حد جوهر، این است که وجود آن در خارج (فی الأعیان) به موضوع نیازی ندارد. تعریف مذکور هم بر جوهر ذهنی صدق می‏ کند و هم بر جوهر خارجی. درواقع، ‏او با افزودن قید «وجوده فی الأعیان لیس فی موضوع» در حد جوهر نتیجه گرفته از سویی در وجود ذهنی جوهر نیز همین معنا منعکس شده و از سوی دیگر، همین جوهر ذهنی، کِیف نفسانی و عَرَض است؛ بنابراین، اشکال اجتماع ماهیت تحت دو مقوله به‌وجود نخواهد آمد. ملاصدرا نیز در پاسخ به اشکال وجود ذهنی، دو دیدگاه را مطرح کرده که دیدگاه اول او مبتنی‌بر نظریۀ حکما و پذیرش قیام حلولی بوده است و از این جهت با نظر ابن‏سینا همخوانی دارد؛ هرچند ملاصدرا گفته ابن‏سینا با ذکر قید «فی الأعیان» در حد جوهر، حکم به جوهریت را به اشخاص جوهر اختصاص داده و این راهکار بوعلی، شبیه قول شبحیون شده که مستلزم مغایرت عین و ذهن است. دیدگاه دوم ملاصدرا مبتنی‌بر قیام صدوری است و در آن، وجود ذهنی، انشای نفس قلمداد می‏شود که در این صورت، اساس اشکال اجتماع یک ماهیت تحت دو مقوله، منتفی است. این دیدگاه با راهکار شیخ‌الرئیس که مبتنی‌بر قیام حلولی است، قابل جمع نیست. با دقت در بیانات ابن‏سینا نتیجه می‏ گیریم با تعدیل‌ها و توضیحاتی می‏ توان اشکال مطرح‌شده ازسوی صدرالمتألهین را وارد ندانست و بدین ترتیب درمی‌یابیم تحلیل بوعلی، زمینه را برای مطرح‌شدن دیدگاه اول ملاصدرا مهیا کرده است تا ملاصدرا براساس حمل اولی و شایع، اشکال وجود ذهنی را حل کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Avicenna and Mulla Sadra’s Solutions for the Problem of the ‘Single Essence under Two Categories’

نویسنده [English]

  • Moslem Ahmadi
PhD Graduated in Theoretical Foundations of Islam, School of Islamic Teachings and Thought, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

To solve the problem of mental existence, Avicenna emphasized that the definition of substance is that its external existence (fi al-aʿyān) does not need a subject. The mentioned definition applies to both mental and external substances. He concluded by adding ‘its external existence is not in a subject’ to the definition of substance that, on the one hand, the same meaning is reflected in the mental existence of the substance and, on the other hand, the same mental substance is a quality of the soul, that is an accident; so that the problem of ‘single essence under two categories’ will not occur. Mulla Sadra put forward two responses to the problem of mental existence. The first one was based on the theory of the earliest philosophers and the acceptance of incarnate dependence, because of which it would be consistent with Avicenna’s opinion. However, Mulla Sadra said that Avicenna, by adding the ‘fi al-aʿyān’ to the definition of substance, had confined the substantiality to individual substances, which requires the opposition between reality and mentality. Mulla Sadra’s second response is based on the emanative dependence in which the mental existence is considered a product of the soul, in which case, the problem of single essence under two categories will not occur in the first place. This view cannot be reconciled with Avicenna’s solution which is based on incarnate dependence. A Careful look at Avicenna’s statements, however, will show that Mulla Sadra’s criticism of him may be defended by making some qualifications and explanations so that we find out that Avicenna’s analysis had prepared the ground for Mulla Sadra’s first response to the problem by distinguishing tautological predication and common technical predication.

کلیدواژه‌ها [English]

  • mental existence
  • Avicenna
  • Mulla Sadra
  • tautological predication
  • common technical predication
ابن‏ رشد، محمد بن احمد (1981). تلخیص کتاب العبارة (محمود محمد قاسم، محقق؛ چارلز ادوین باترورث و احمد عبدالمجید هریدی، مصححان و مقدمه‌نویسان). قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1371). المباحثات (محسن بیدارفر، محقق). قم: بیدار.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1376). الإلهیات من کتاب الشفاء (حسن حسن‌زادۀ آملی، محقق). قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1403ق). شرح الإشارات و التنبیهات للطوسی مع المحاکمات (محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، شارح). قم: دفتر نشر الکتاب.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1404ق). التعلیقات (عبدالرحمان بدوی، محقق). قم: مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1405ق). الشفاء: المنطق (احمد فؤاد أهوانی و سعید زاید و ابوالعلاء عفیفی، محققان؛ ابراهیم بیومی مدکور، مصحح؛ طه حسین، مقدمه‌نویس). قم: مکتبة آیت‌الله العظمی المرعشی النجفی (ره).
ارسطو (1980). منطق ارسطو (عبدالرحمان بدوی، مصحح). بیروت: دار القلم.
اکبریان، رضا؛ و حسینی، احمد (1389). حل پارادوکس علم به جوهر در کتاب تعلیقات ابن ‏سینا. فلسفه و کلام اسلامی، 43(2)، 25-38.
بهمنیار بن مرزبان (1375). التحصیل (مرتضی مطهری، مصحح). تهران: دانشگاه تهران.
زراعت‌پیشه، محمود؛ و فرامرز قراملکی، احد (1392). راهکار متمایز ملاصدرا از ابن‏سینا در رفع اجتماع دو مقوله در وجود ذهنی و کارایی آن. فلسفه و کلام اسلامی، 5، 79-92.
سبزواری، ملاهادی (1981). تعلیقه بر الحکمة المتعالیة فى الأسفار العقلیة الأربعة (9ج) (چاپ 3). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1360). الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة (هادی بن مهدی سبزواری، حاشیه‌نویس؛ جلال‌الدین آشتیانی، مصحح). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1363). مفاتیح الغیب (علی بن جمشید نوری، حاشیه‌نویس؛ محمد خواجوی، مصحح و مقدمه‌نویس). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1387). سه رسالۀ فلسفی: متشابهات القرآن، المسائل القدسیة، أجوبة المسائل (جلال‌الدین آشتیانی، مصحح). قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1422ق). شرح الهدایة الأثیریة [لأثیرالدین الأبهرى‏] (چاپ 1). بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1981). الحکمة المتعالیة فى الأسفار العقلیة الأربعة (سید محمدحسین طباطبایی، حاشینه‌نویس) (9ج) (چاپ 3). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (بی‌تا). التعلیقات لصدرالمتألهین على الشفاء (چاپ 1). قم: بیدار.
فارابى، ابونصر محمد بن محمد (1408ق). المنطقیات للفارابى (چاپ 1). قم: مکتبة آیت‌الله المرعشى النجفی.
قطب‏ الدین‌ شیرازی‌، محمود بن‌ مسعود (1392). حکمة الإشراق (تعلیقة ملاصدرا) (محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، شارح؛ حسین ضیایی و نجف‌قلی حبیبی، مصححان؛ نجف‌قلی حبیبی، مقدمه‌نویس). تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
قوام صفری، مهدی (1383). اشکال معروف وجود ذهنی را ابن‏سینا حل کرده است؛ نه ملاصدرا. مقالات و بررسیها، 76، 187-196.
کاکایی، قاسم؛ و مقصودی، عزت (1388). نقد و بررسی وجود ذهنی ازدیدگاه ابن‏سینا. پژوهشهای فلسفی- کلامی، 10(4)، 5-25.
Aristotle (1991). Categories (J. L. Ackrill, Translator). In: Complete Works (Aristotle) (Jonathan Barnes, Editor) (Vol. 1) (Print 4). Princeton University Press.