گرایش ابن ‏سینا به عرفان و معرفت شهودی در مقایسه با ملاصدرا

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حکمت متعالیه، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران .

2 استاد گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

3 دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

در رویکرد معرفتی ابن ­سینا، تنها شهود عقلانی کاربرد دارد و نمی­ توان از معرفت­ عرفانی و شهود قلبی در اندیشۀ وی سخن گفت. شیخ‌الرئیس هدف نهایی معرفت و سعادت را شناخت عقلی و علمی، و اتصال به عقل فعال می­ دانست که مبتنی‌بر عقل نظری و شهود عقلانی بود؛ اما در مشرب ملاصدرا برخی حقایق متعالی به­ کمک عقل نظری، قابل فهم نیستند؛ بلکه با استمداد از کشف‌وشهود و فرارَوی از طور عقل و به‌واسطۀ علم حضوری دریافت می ‏شوند. در این نوشتار، موافقان با تفکر عرفانی بوعلی را به دو دسته تقسیم کرده‌ایم: در یک گروه، سنت­ گرایانی همچون سید حسین نصر، هانری کربن و غلام‌حسین ابراهیمی دینانی قرار دارند که ازمنظر سنتی- تاریخی و اندیشۀ رازوَرزی اسلامی- ایرانی و فلسفۀ مشرقی، با استناد به برخی آثار ابن­ سینا وی را زمینه­ ساز تفکر عرفانی درحوزۀ فلسفۀ اسلامی می­ دانند. گروه دوم، برخی محققان متأخر هستند که می­ کوشند با تکیه بر نظام معرفت‌شناسی و علم‌النفس شیخ‌الرئیس نشان دهند این فیلسوف دو چهره دارد؛ سپس تلاش می­ کنند ابن­ سینای اشراقی- عرفانی را از ابن ­سینای مشائی تمایز بخشند. در ادامه، ضمن مقایسۀ تفکر ابن ­سینا و ملاصدرا درحوزۀ معرفت شهودی نشان خواهیم داد هردو دیدگاه، خطا هستند و اگر بوعلی در آثار خویش از عرفان و عرفا سخن گفته، صرفاً ازمنظر عقلی و فلسفۀ عرفان بوده و او از ابتدا تا انتها از سبک معرفتی مشائی خویش عدول نکرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Avicenna’s Inclination toward Mysticism and Intuitive Knowledge Compared to Molla Sadra

نویسندگان [English]

  • Yazdan Razmara 1
  • Jahangir masoodi 2
  • Abbas Javareshkian 3
1 PhD Student in Transcendent philosophy, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
2 Professor at the Department of Islamic Philosophy and Wisdom, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
3 Associate Professor at the Department of Islamic Philosophy and Wisdom, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

In Avicenna’s epistemological framework, knowledge is attainable solely through rational intuition, not mystical intuition. Avicenna emphasized intellectual knowledge and the connection to the active intellect, grounded in theoretical reason and rational intuition, as the ultimate aim of knowledge and happiness. However, Mulla Sadra posited that certain transcendent truths surpass the grasp of theoretical reason, necessitating intuition and innate knowledge beyond the bounds of reason. Scholars who advocate for Avicenna’s mystical tendencies can be divided into two groups: the first group, including traditionalists like Seyyed Hossein Nasr, Henry Corbin, and Gholamhossein Ebrahimi Dinani, consider Avicenna a pioneer of mystical thought within the Islamic philosophy tradition, following the footsteps of earlier Islamic, Iranian, and Eastern mystics. The second group comprises recent researchers who argue that Avicenna’s philosophy exhibits dual aspects. By examining his epistemological system and philosophical psychology, they seek to distinguish between the mystical and peripatetic facets of Avicenna's thought. In the upcoming discussion, we will compare Avicenna’s and Mulla Sadra’s perspectives on intuitive knowledge. It will become apparent that neither the claims of the first group nor those of the second group can be substantiated. Even if Avicenna mentioned mysticism in his works, his views consistently emanated from a rational perspective, and he remained firmly rooted in his peripatetic style throughout his philosophical journey.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Avicenna
  • Mulla Sadra
  • rational intuition
  • illuminative wisdom
  • mystical knowledge

مراجع

ابن­ رشد، ابوالولید محمد (1387). تهافت التهافـت (حسـن فتحـى، مترجم). تهـران: حکمت.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1318). رسالۀ فیض الهی (ضـیاءالـدین درّی، مترجم). تهـران: کتابخانۀ مرکزی.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1331). رسالة نفس (موسی عمید، مصحح). تهران: انجمن آثار ملی.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1362). التعلیقات (عبدالرحمان بدوی، محقق و مقدمه‌نویس). قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
ابن ‏سینا، حسین بن عبدالله (1364الف). المنطق المشرقیین. قم: منشورات مکتبة آیت‌الله العظمى المرعشی النجفی.
ابن ‏سینا، حسین بن عبدالله (۱۳۶۴ب). النجاة من الغرق فی بحر الضلالات (محمد­تقی دانش­پژوه، ویراستار و مقدمه‌نویس). تهران: دانشگاه تهران.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (۱۳۷۱). المباحثات (محسن بیدارفر، محقق و تعلیقه‌نویس). قم: بیدار.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1375). الإشارات و التنبیهات (حسن ملکشاهی، مترجم و شارح). تهران: سروش.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (۱۳۸۳). الإشارات و التنبیهات (خواجه نصیرالدین طوسی و کریم فیضی، شارحان). قم: مطبوعات دینی.
ابن ‏سینا، حسین بن عبدالله (1389الف). حیّ بن یقظان (ابوعبید جوزجانی، مترجم و شارح). در: هانری کربن. ابن‏ سینا و تمنین عرفانی (ان‌شاءالله رحمتی، مترجم). تهران: سوفیا.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1389ب). رسالة الطیر (شهاب­الدین یحیی سهروردی، مترجم). در: هانری کربن. ابن‏ سینا و تمثیل عرفانی (ان‌شاء­الله رحمتی، مترجم). تهران: سوفیا.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1390). الهیات از کتاب شفاء (ابراهیم دادجو، مترجم). تهران: امیرکبیر.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1403ق). الإشارات و التنبیهات (خواجه نصیرالدین طوسـی، شارح) (جلد 2). تهران: دفتر نشر کتاب.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1404ق). الشفاء: الطبیعیات (جلد 2: کتاب النفس) (ابراهیم مدکور، مقدمه‌نویس). قم: مکتبة آیت‌االله العظمی المرعشی النجفی.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1405ق). منطق المشرقیین. قم: منشورات مکتبـة آیـت‌االله العظمـى المرعشـى النجفی.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1413ق). الإشارات و التنبیهــات (ســلیمان دنیا، محقق). بیروت: النعمان.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1417ق). النفس من کتاب الشفاء (حسن حسن‌زادۀ آملی، محقق). قم: مرکز النشر التابع المکتب الإعلام الإسلامی.
ابن‏ سینا، حسین بن عبدالله (1975). الشفاء: النفس (ابراهیم مدکور، محقق). مصر: الهیئة المصریة.
ابن ‏سینا، حسین بن عبدالله (1987). الإنصاف (صمن کتاب ارسطو عتد العرب). کویت: وکالة المطبوعات.
ابن ‏سینا، حسین بن عبدالله (1999). القانون فی الطب (امـین الفنـاوی، حاشیه‌نویس) (جلـد 1). بیروت: دار الکتب العلمی.
اخوان‌الصفا (1426ق). رسایل إخوان الصفا و خلّان الوفا (۴ج). بیروت: منشورات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ارسطو (1378). منطق (میرمس الدسن ادیب السلطانی، مترجم). تهران: نگاه.
تامر، عارف (1957). حقیقۀ إخوان الصفا و خلّان الوفا. بیروت: منشورات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
جامی، عبدالرحمان بن احمد (1382). لوایح (یان ریشار، مصحح). تهران: اساطیر.
جوادی آملی، عبدالله (1372). شناخت‌شناسی در قرآن. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا.
جوزجانی، ابوعبید (1389). شرح بر حیّ بن یقظان. در: هانری کربن. ابن‏سینا و تمثیل عرفانی. تهران: سوفیا.
خراسانی، شرف‌الدین (1364). ابن‏سینا. در: کاظم موسوی بجنوردی. دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: بی‌نا.
خردنامه (۱۳۸۶). گفت‌وگو با دکتر دینانی. ۲۰، ۵۳.
داوودی، علی­مراد (1387). عقل در حکمت مشاء: از ارسطو تا ابن­سینا. تهران: حکمت.
راس، سر ویلیام دیوید (1377). ارسطو (مهدی قوا­م صفری، مترجم). تهران: فکر روز.
رحمتی، ان‌شاءلله (1386). بنیاد معرفت‌شناسانۀ حکمت مشرقی. نشریۀ اطلاعات حکمت و معرفت، 2(10)، 75-79.
سبزواری، ملاهادی (1383). اسرار الحکم (کریم فیضی، مصحح). قم: مطبوعات دینی.
شوان، فریتیوف (1383). اسلام و حکمت خالده (فروزان راسخی، مترجم). تهران: هرمس.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1340). کسر أصنام الجاهلیة. تهران: دانشگاه تهران.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۳۵۴). المبدأ و المعاد (سید جلال‌الدین­آشتیانی، مصحح). تهران: انجمن حکمت و فلسفۀ ایران.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1360). شواهد الربوبیة (سید جلال‌الدین آشتیانی، تعلیقه‌نویس، مصحح و مقدمه‌نویس). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۳۶۴). المظاهر الإلهیة (سید حمید طبیبیان، مترجم و تعلیقه‌نویس) (چاپ 1). تهران: امیرکبیر.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1366). شرح اصول کافی (چاپ 1). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1371). مفاتیح الغیب (محمد خواجوی، مترجم و تعلیقه‌نویس) (چاپ 2). تهران: مولی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1376). رسالۀ سه اصل (محمد خواجوی، مصحح) (چاپ 1). تهران: مولی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۲). الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة (رضا اکبریان، مصحح و محقق) (جلد ۹). تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۳). الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة (مقصود محمدی، مصحح و محقق) (چاپ 3). تهران: بنیاد اسلامی صدرا.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1411ق). تفسیر القرآن (محمد خواجوی، مصحح). فم: بیدار.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۹۸۱الف). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (جلد ۱). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۹۸۱ب). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (جلد ۳). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۹۸۱ج). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (جلد 1-9). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۹۹۰). أسفار. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
عاملی، بهاءالدین محمد (1352). کلیـات (غلام‌حسـین جـواهری، به‌کوشش). تهـران: کتاب‌فروشی محمودی.
قوام صفری، مهدی (1392). نوس: دانش علمی برهان‌ناپذیر و ملکۀ معرفتی ارسطو (بخش نخست). نشریۀ فلسفه، ۴۱(۲)، 29-46.
قوام صفری، مهدی (1393). نوس: دانش علمی برهان‌ناپذیر و ملکۀ معرفتی ارسطو (بخش دوم). نشریۀ فلسفه، ۴۲(1)، 101-114.
قیصری، داوود بن محمود (1370). شرح فصوص الحکم (سید جلال‌الدین آشتیانی، به‌کوشش). تهران: علمی و فرهنگی.
کاشانی، عبدالرزاق (۱۳۷۲). فرهنگ اصطلاحات عرفان و تصوف (محمد خواجوی، مترجم). تهران: مولی.
کربن، هانری (1369). فلسفۀ ایرانی و فلسفۀ تطبیقی (سید جواد طباطبایی، مترجم). تهران: توس.
کربن، هانری (۱۳۷۳). تاریخ فلسفۀ اسلامی (جواد طباطبایی، مترجم). تهران: کویر.
کربن، هانری (1387). ابن‏سینا و تمثیل عرقانی (ان‌شاءالله رحمتی، مترجم). تهران: سوفیا و بنیاد علمی- فرهنگی بوعلی‌سینا.
کربن، هانری (1976). مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق. تهران: نشر شاهنشاهی.
گنون، رنه (1379). نگرشی به حقایق باطنی اسلام و تائوئیسم (دل‌آرا قهرمان، مترجم). تهران: نشر آبی.
موحد، صمد (1374). سرچشمه‌های حکمت اشراق (چاپ 1). تهران: فراروان.
نجاتی، محمد؛ و بهشتی، احمد (1392). ادراکات شهودی نفس در حکمت سینوی در برخی پیامدهای معرفت‌شناختی آن. حکمت سینوی، 50، 41-56.
نصر، سید حسین (1359). نظر متفکران مسلمان دربارۀ طبیعت. تهران: خوارزمى.
نصر، سید حسین (۱۳۷۳). تاریخ فلسفۀ اسلامی (جواد طباطبایی، مترجم). تهران: کویر.
نصر، سید حسین (1378). نیاز به علم مقدس (حسین میان‌داری، مترجم). قم: مؤسسة فرهنگی طه.
نصر، سید حسین (1380). معرفت و امر قدسی (فرزاد حاجی‌میرزایی، مترجم). تهران: فرزان روز.
نصر، سید حسین (1381). معرفت و معنویت (ان‌شاءالله رحمتی، مترجم). تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
نصر، سید حسین (1383). سنت عقلانی اسلامی در ایران (سعید دهقانی، مترجم). تهران: قصیده‌سرا.
نصر، سید حسین (1384). مجموعۀ مقالات (محمدامین شامجویى، گردآورنده و تدوین‌کننده). تهـران: حقیقت.
نصر، سید حسین (۱۳۸۶). معرفت جاودان (سید حسین حسینی، به‌اهتمام). تهران: مهر نیوشا.
نصر، سید حسین (1388). سه حکیم مسـلمان (احمـد آرام، مترجم). تهـران: علمـى و فرهنگی.
نصر، سید حسین (1389). سـنت عقلانـى اسـلامى در ایـران (سـعید دهقـانى، مترجم) (چاپ 3). تهـران: قصیده‌سرا.
نصر، سید حسین؛ و قربانی فرد، جعفر (1377). آشنایی با سنت عرفانی. تردید، 1، 19-21.
یزدان‌پناه، سید یدالله (۱۳۸۹). حکمت اشراق (مهدی علی‌پور، محقق و نگارنده) (جلد ۱). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
Aristotle (1995). The Complete Works of Aristotle: The Revised Oxford Translation (Jonathan Barnes, Editor). Sixth Printing, Princeton University Press.
Barnes, J. (1993). Aristotle Posterior Analytics: Translated with a Commentary (2nd Edition). Oxford University Press.
Caston (2009). Phatasia and Thought. In: A Companion to Aristotle; Georgios Anagnostopoulos. Blackwell Companions to Philosophy, Wiley-Blackwell.
Corbin, H. (1954). Avicenne et le Récit visionnaire. Paris.
Edwards, P. (ed) (1972). The Encyclopedia of Philosophy (Vol. 4). London and New York: Macmillian and Free Press.
Gardet, L. (1958). Thème et Textes Mystiques. Recherche de Critères Enmystique Comparée, Paris.
Gutas, D. (2010). İbni Sina’nın Mirası. Ter: M. Cüneyt Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul.
Reese, W. L. (1996). Dictionary of Philosophy and Religion (2nd Edition). New Jersey: Humanities Press.
Runes, D. D. (ed.) (1962). Dictionary of Philosophy (2nd Edition). Paterson/ New Jersey: Littlefield, Adams and Co.
حکمت سینوی (مشکوه النور)
دوره 26، شماره 68
مهر 1401
صفحه 137-172

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار