ماهیت گزاره‌های عملی نزد ابن‌سینا: تأملی بر چهار خوانش رقیب

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

ازجمله تقسیمات مشهور در سنت فلسفۀ مشاء که در متون ارسطو ریشه دارد، دسته‌بندی حکمت به دو بخش عملی و نظری است که ابن‌سینا نیز همسو با چنین سنتی، این تقسیم‌بندی را در آثار خود مطرح کرده است. پرسش دربارۀ ماهیت گزاره‌های هنجاری (اخلاقی/عملی)، موضوعی مناقشه‌برانگیز است؛ به‌گونه‌ای که برخی مفسران، حکمت عملی را ازنظر شیخ‌الرئیس، متعلَق عقل عملی و فاقد حیث شناختی (غیر قابل اتصاف به صدق و کذب) دانسته و برخی دیگر با پذیرش این تعلق، آن را دارای حیثیت شناختی قلمداد کرده‌اند. درمیان این دستۀ دوم نیز وحدت نظر وجود ندارد: برخی از آنان گزاره‌های حکمت عملی را شناختنی، ولی حاصل بنای عقلا و منتَج از صناعت جدل (متکی بر مشهورات) محسوب کرده‌اند؛ درحالی که برخی دیگر این گزاره‌های شناختنی را حاصل صناعت برهان و مستقل از بنای عقلا و درنتیجه، واقع‌گرا شمرده‌اند. در این جستار، پس‌از نقد دو دریافت اول، امکان شکل‌گیری دو گونه تفسیر واقع‌گرایانه از سرشت حکمت عملی ازمنظر بوعلی از یکدیگر تفکیک خواهد شد: مطابق تفسیر اول، حکمت عملی، حوزه‌ای مستقل از حکمت نظری و دارای مبادی خاص خود است؛ سپس با نقد این دریافت، از امکان صورت‌گرفتن تفسیر واقع‌گرایانۀ دوم دفاع می‌شود که مطابق آن، گزاره‌های عقل عملی اولاً دارای حیث شناختی هستند؛ ثانیاً حاصل صناعت برهان‌اند و نفس‌الأمر آن‏ها مستقل از ذهن است؛ ثالثاً متعلق عقل نظری و مندرج ذیل حکمت نظری هستند؛ به‌گونه‌ای که حکمت عملی در مبادی خویش وابسته به حکمت نظری است و مبادی بدیهی خاص خود را ندارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Nature of Practical Propositions in Avicenna’s Work: A Reflection on Four Rival Interpretations

نویسنده [English]

  • Mutafa Zali
Assistant Professor of Philosophy, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

One of the famous divisions in the tradition of Peripatetic philosophy, rooted in Aristotle’s texts, is the division of wisdom into practical and theoretical, and Avicenna, in line with this tradition, introduces this division in his works. But the question of the nature of normative (moral/practical) propositions is controversial. Some commentators consider practical wisdom as belonging to practical intellect and non-cognitive and others, by accepting this belonging, consider it cognitive. There is no agreement in this second category: some claim that propositions of practical wisdom are based on accepted belief and the product of rational construction and the result of the dialectical method, while others consider these propositions to be the product of demonstration; so, they interpret practical propositions realistically. At the same time, practical wisdom is considered a field independent of theoretical wisdom. In this essay, after critical consideration of the first two views, the possibility of two types of realistic interpretations of the nature of practical wisdom from Avicenna’s point of view will be distinguished from each other: according to the first interpretation, practical wisdom is a field independent of theoretical wisdom and has its own principles; then, by criticizing this interpretation, the possibility of the second realist interpretation is defended. Accordingly, propositions of practical reason firstly have a cognitive aspect; secondly, are the result of demonstration and are mind-independent; thirdly, they belong to theoretical reason and are included under theoretical wisdom, in such a way that practical wisdom is dependent on theoretical wisdom in its principles and does not have its own self-evident principles.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Avicenna
  • practical wisdom
  • theoretical wisdom
  • practical reason
  • theoretical reason
  • cognitivism
  • realism

مراجع

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۳۶۴). النجاة من الغرق فی بحر الضلالات (محمدتقی دانش‌پژوه، ویراستار و دیباچه‌نویس). تهران:‌ دانشگاه تهران.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۳۹۴). دانشنامۀ علایی (محمد معین، سید محمد مشکوة و تقی بینش، مقدمه‌نویسان، حاشیه‌نویسان و مصححان) (منوچهر صدوقی سها، دیباچه‌نویس). تهران:‌ نشر مولی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۳۹۶). المباحثات (محسن بیدارفر، مقدمه‌نویس و مصحح). تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۴۰۴ق-الف). الشفاء: الإلهیات. قم: مکتبة آیت‌الله العظمی مرعشی النجفی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۴۰۴ق-ب). الشفاء: البرهان. قم: مکتبة آیت‌الله العظمی مرعشی النجفی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۴۰۴ق-ج). الشفاء: الجدل. قم: مکتبة آیت‌الله العظمی مرعشی النجفی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۴۰۴ق-د). الشفاء: المدخل. قم: مکتبة آیت‌الله العظمی مرعشی النجفی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۴۰۴ق-ه). الشفاء: النفس. قم: مکتبة آیت‌الله العظمی مرعشی النجفی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۴۰۵ق). منطق المشرقیین. قم: مکتبة آیت‌الله العظمی مرعشی النجفی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1435ق). الإشارات و التنبیهات (نصیرالدین محمد بن محمد بن الحسن الطوسی و قطب‌الدین محمد بن محمد بن ابی‌جعفر الرازی، شارحان). قم: نشر البلاغة.
اترک، حسین (۱۳۹۳). فضیلت‌گرایی اخلاقی ابن‌سینا. پژوهشنامۀ اخلاق، ۷(۲۴)، ۲۵-۴۴.
اصفهانی، محمدحسین (۱۴۲۹ق). نهایة الداریة. بیروت: مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث.
بهمنیار بن مرزبان (۱۳۷۵). التحصیل (مرتضی مطهری، مصحح و تعلیقه‌نویس). تهران: دانشگاه تهران.
جوادی، محسن (۱۳۸۶). وابستگی وجود اخلاق به دین ازدیدگاه ابن‌سینا. فصلنامۀ علمی- ترویجی اخلاق، ۳ (۹-۱۰)، ۱۹-۳۲.
جوادی آملی، عبدالله (۱۳۷۷). فلسفۀ حقوق بشر (سید ابوالقاسم حسینی ژرفا، ویراستار). قم: مرکز نشر اسراء.
ذبیحی، محمد (۱۳۹۷). حکمت عملی ازنگاه سه فیلسوف مسلمان: فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا. تهران: سمت.
ذو‌الحسنی، فرزانه (۱۳۹۳). جایگاه معرفت‌شناختی عقل عملی در اندیشۀ ابن‌سینا. حکمت سینوی، ۱۸(۵۱)، ۵-۱۷.
ذو‌الحسنی، فرزانه؛ و سعیدی‌مهر، محمد (۱۳۹۰). مشهورات در اندیشۀ ابن‌سینا. حکمت سینوی، ۱۵(۴۶)، ۶۳-۷۸.
عابدی شاهرودی، علی (۱۳۹۵). قانون اخلاق برپایۀ نقد عقل به عقل. قم: نشر طه.
قوام صفری، مهدی (۱۳۹۸). اندیشۀ اخلاقی ابن‌سینا. پژوهش‌های فلسفی، ۱۳(۲۹)، ۳۳۷-۳۶۰.
مروارید، محمود (۱۳۸۶). پیگیری و نقد فرااَخلاق سینوی آرای محقق اصفهانی و علامه طباطبایی. اخلاق، ۳(۹ و ۱۰)، ۵۷-۹۹.
مسعودی، جهانگیر (۱۳۹۴). راهبرد اصلی در حل معمای واقع‌گرایی اخلاقی در ابن‌سینا. پژوهش‌های فلسفی و کلامی، ۱۶(۴)، ۷-۲۴.
مظفر، محمدرضا (۱۴۲۸ق). أصول الفقه: الجزء الأول و الثانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
Aristotle (2014). Nicomachean Ethics (C. D. C. Reeve, Translator, and Introduction and Notes Writer). Indiana: Hackett Publishing Company.
Black, D. L. (1995). Practical Wisdom, Moral Virtue, and Theoretical Knowledge: The Problem of the Autonomy of the Practical Realm in Arabic Philosophy. Moral and Political Philosophy in the Middle Ages (B. C. Bazán, E. Andújar and L. G. Sbrocchi, Editors). New York, Ottawa and Toronto: Legas, 451-464.
Brink, D. O. (2014). Aristotelian Naturalism and the History of Ethics. Journal of the History of Philosophy, 52(4), 813-833.
Erlwein, H. C. (2019). Ibn Sīnā’s Moral Ontology and Theory of Law. Volume 1: Philosophy and Jurisprudence in the Islamic World (Peter Adamson, Editor). Berlin, Boston: De Gruyter. 29-52.
Hursthouse, R. (1999). On Virtue Ethics. Oxford: Clarendon Press.
Karbowski, J. (2019). Aristotle's Method in Ethics: Philosophy in Practice. Cambridge: Cambridge University Press.
Korsgaard, C. M. (2003). Realism and Constructivism in Twentieth-Century Moral Philosophy. Journal of Philosophical Research 28(Supplement), 99-122.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار